Алег Волчак: Быць праваабаронцам у Беларусі небяспечна

Арганізацыі «Прававая дапамога насельніцтву» летась споўнілася 15 гадоў. Яна, як і некаторыя іншыя грамадскія арганізацыі, зарэгістравана па-за межамі Беларусі. Чаму? На гэта ды іншыя пытанні адказвае яе кіраўнік, юрыст Алег Волчак.



— Як з’явілася ідэя стварыць «Прававую дапамогу насельніцтву»?

— Калі я яшчэ працаваў следчым у пракуратуры Фрунзенскага раёна Мінска, я пазнаёміўся з вядомым палітыкам Мікалаем Статкевічам. Ён запрасіў мяне прыйсці ў яго сацыял-дэмакратычную партыю, прапанаваў стварыць праваабарончую арганізацыю. Я тады ўвогуле не разумеў, што гэта такое. А для пачатку Статкевіч звёў мяне з іншымі юрыстамі, прапанаваў з’ездзіць у Германію і Літву. Так і атрымалася, што, яшчэ працуючы ў пракуратуры, я, нікому не кажучы, з’ездзіў у гэтыя дзве краіны, дзе сустракаўся з пракурорамі, суддзямі. Гэтыя паездкі сталі для мяне сапраўдным пераломам у свядомасці. Прычым настолькі моцным, што я ўжо праз паўгода вырашыў звольніцца, бо тая сістэма мне пачала перашкаджаць.

Знайшліся яшчэ калегі, якія былі таксама ідэалістамі, якія бачылі ўсе хібы гэтай сістэмы. Дарэчы, палова з нас прайшла праз Афганістан. Пасля ўсіх належных працэдур у верасні 1998 года мы атрымалі пасведчанне аб рэгістрацыі грамадскага аб’яднання «Прававая дапамога насельніцтву», выдадзенае ўпраўленнем юстыцыі Мінгарвыканкама.

Нам падавалася, што ўлада нас падтрымае, бо мы ж дапамагаем людзям, тым больш, што робім гэта без карысці для сябе. У той час у кожнага з нас быў асабісты заробак. Але высветлілася, што, як толькі з’яўляецца новая праваабарончая арганізацыя, нават няхай яна вырашае самыя паўсядзённыя пытанні (жыллёвыя ці вулічныя, якія абсалютна не тычацца палітыкі і не закранаюць уладу), то і гэтыя арганізацыі зусім не патрэбныя той самай уладзе. Асабліва калі такія структуры займаюцца навучаннем грамадзянаў. Уладзе не патрэбна, каб грамадзяне маглі пісьменна складаць скаргі, самі абараняць свае правы. Любой уладзе прасцей кіраваць замбаванымі людзьмі, якія мала чаго разумеюць.

Недзе праз год пасля ўзнікнення, мы пераканаліся, што ўлада заўжды будзе ўспрымаць нас як апанентаў. Хоць сярод нас ёсць былыя супрацоўнікі праваахоўных органаў, пракуратуры, адвакаты, нават былыя аналітыкі з КДБ.

— Каму вы збіраліся аказваць дапамогу?

— Мы не ставілі нейкіх абмежаванняў, напрыклад, падтрымліваць грамадзянаў толькі па прычыне іх палітычнага пераследу. Мы займаліся справамі парушэнняў спадчынных, грамадзянскіх, адміністратыўных правоў. Адзінае, мы адмаўляліся браць справы, калі бачылі, што чалавек заможны і можа дазволіць сабе наняць адваката за грошы. Або бачылі, што чалавек быў замешаны ў карупцыі.

У нас былі выпадкі, калі да нас прыходзілі былыя чыноўнікі, але мы і ў гэтым выпадку адмаўлялі, бо бачылі, што ў іх справах насамрэч былі нейкія махінацыі. Нашы кліенты — пераважна маламаёмаснае насельніцтва: пенсіянеры, шматдзетныя сем’і, маці, якія адны выхоўваюць дзяцей, студэнты, беспрацоўныя. Мы ж вядзем статыстыку. Мы абаранялі і працоўныя правы.

— Калі ўлады далі зразумець, што ваша арганізацыя ім зусім не патрэбная?

— Калі мы пачалі займацца справамі сем’яў загінулых і пацярпелых падчас трагедыі на Нямізе (адбылася ўвечары 30 мая 1999 года — заўвага Г. К.). Нас запрасілі прадстаўнікі Праваабарончага цэнтра «Вясна», патлумачыўшы, што мы займаемся справамі па грамадзянскім праве. Так мы заняліся грамадзянскімі працэсамі, мы дапамаглі бацькам весці маніторынг крымінальнай справы і падалі грамадзянскія зыскі аб кампенсацыі.

Улада была ў шоку. Мы за кароткі час — цягам усяго толькі месяца —арганізавалі людзей, гэта фактычна быў першы зыск, заяўлены дзяржаве, калі за смерць дзіцяці дзяржава павінна была выплаціць сям’і 55 тысяч долараў. Да таго ж мы выступілі з заяваю, што не дождж вінаваты ў той трагедыі, але халатнасць і бяздзеянне службовых асобаў і супрацоўнікаў міліцыі.

Апроч таго, прыспелі і справы зніклых. Напрыклад, быў скрадзены генерал Юры Захаранка (экс-міністр унутраных справаў Беларусі — заўвага Г. К.), я ўзначаліў незалежную камісію па вывучэнні абставінаў знікнення, а «Прававая дапамога насельніцтву» пачала весці маніторынг справаў.

Але не толькі гэта. У нас былі і шэраг справаў па абароне правоў грамадзянаў перад буйнымі наймальнікамі, справаў грамадзянаў да адміністрацый раёнаў. Дарэчы, мы былі адзінай праваабарончай структурай, якая мела ліцэнзію на аказанне платных юрыдычных паслугаў. Дык вось, праз пэўны час нас пазбавілі гэтай ліцэнзіі, потым некалькі разоў мы былі змушаныя мяняць офісы, былі іншыя перашкоды. Відаць, улады пачалі лічыць нас сваімі грознымі апанентамі, вось адтуль і пачаліся ўсе нашы непрыемнасці.

— Калі стала зразумелым, што трэба шукаць рэгістрацыю па-за межамі Беларусі? І чаму быў абраны менавіта Кіеў?

— 2003 год быў для нас вельмі складаны. Мы ведалі, што ўлады будуць ладзіць правакацыі, каб паказаць, што за свае паслугі мы бярэм з людзей грошы. У нас былі правакатары, але нашы юрысты вельмі граматныя людзі, і мы адсякалі ўсе спробы такіх учынкаў. Падчас майго ад’езду з офіса ўлады не змаглі прыдумаць нічога лепшага, як тое, што сама супрацоўніца з выканкама, якая была шматдзетнай маці, прыйшла да нас на кансультацыю і паспрабавала нашаму юрысту ўсунуць грошы. Ёй адкрытым тэкстам было сказана, што грошы ніхто не возьме, але ў той момант уляцела група з міністэрства юстыцыі на чале з Аляксандрам Харытонам — вядомым ліквідатарам няўрадавых арганізацыяў.

Была складзена папера, што мы ўзялі грошы, хоць нічога падобнага не было. Мы пісалі ў Мінюст, ад пракуратуры патрабавалі завесці крымінальную справу супраць той супрацоўніцы выканкама і супраць Харытона, але нічога гэтага зроблена не было. І ў верасні 2003 года нас рашэннем Мінюста зліквідавалі.

Пяць гадоў мы працавалі негалосна, але потым я даведаўся, што нашы калегі пачалі рэгістравацца ў іншых краінах — у Польшчы, у Чэхіі, у Літве. Мне ж падалася найбольш блізкай і брацкай Украіна. Да таго ж, мне было вельмі важна захаваць брэнд «Прававая дапамога насельніцтву». Мы заўважылі: як толькі нас зліквідавалі, прайшла адвакацкая акцыя «Прававая дапамога», адбылося яшчэ некалькі падобных мерапрыемстваў з аналагічнымі назвамі. Таму было вырашана, што трэба застацца ў інфармацыйнай прасторы, каб людзі не блыталіся. Апроч таго, у Крымінальным кодэксе з’явіўся артыкул 193-1, які прадугледжвае пакаранне за дзейнасць ад імя незарэгістраванай арганізацыі. А рэгістрацыя ў Кіеве дае магчымасць працаваць не пад пагрозаю.

— Што зараз самае цяжкае ў вашай працы?

Самае цяжкае — гэта тое, што няма прытоку да нас новых юрыстаў. У нас галоўным чынам застаўся стары касцяк. Мы не можам прыцягнуць людзей, таму што адбіваюцца рэпрэсіі, асабліва пасля 2010 года, якія закранулі ўсе праваабарончыя арганізацыі. Ёсць граматныя, добрыя людзі, якія гатовы былі б працаваць, але ім патрэбны статус. Напрыклад, павінна недзе ляжаць працоўная кніжка, асабліва цяпер, калі ўрад намагаецца ўвесці адказнасць за лайдацтва.

Па-другое, нас, канешне, ужо ведаюць, дадатковая рэклама нам не патрэбная, але мы не можам выйсці шырэй на людзей, напрыклад, праз тэлебачанне. Раней «Прававая дапамога насельніцтву» прысутнічала ў эфіры радыёстанцыі «Сталіца», мы вялі там сваю калонку (праз год нас адтуль «папрасілі»), мы нават прабіваліся ў некаторыя праграмы на БТ і давалі каментары, але і гэта доўжылася вельмі мала. То бок, праваабаронцам бракуе інфармацыйнай прасторы.

Але мы заўважылі, што за апошнія тры гады аўтарытэт праваабаронцаў, асабліва ў рэгіёнах, вырас дзякуючы інтэрнэту, а таксама БЕЛСАТу. Павялічваецца пазнавальнасць, незнаёмыя людзі пачынаюць вітацца нават у грамадскім транспарце.

Калі не браць да ўвагі Узбекістан, дзе сітуацыя з праваабаронцамі ўвогуле катастрафічная, то, параўнальна з іншымі краінамі СНД, беларускім праваабаронцам працаваць найцяжэй. Моцны ціск адбіваецца на сем’ях, на асабістых узаемадачыненнях з сябрамі, калегамі, знаёмымі. Маральна цяжка, калі дзяржава цябе заганяе ў рэзервацыю. Але мы ўсё роўна вырываемся, знаходзім спосабы заявіць пра сябе.

— Вы супрацоўнічаеце з іншымі праваабарончымі арганізацыямі?

— Так, натуральна. Нас вельмі мала, і паасобку дзейнічаць было б зусім цяжка. Мы прымаем сумесныя заявы, нейкіх грунтоўных супярэчнасцей паміж намі няма, хіба што недзе па методыках працы.

— Якія мэты сёння перад сабой ставіць менавіта «Прававая дапамога насельніцтву»?

— Мы цягам апошніх 7–10 гадоў займаемся пытаннямі рэфармавання МУС, судоў, мы нават рабілі свае экспертызы па гэтых пытаннях для Еўрапейскага саюза. Натуральна, асноўная задача — дапамагаць людзям, але разам з тым мы разумеем, што змена палітычнага рэжыму можа адбыцца і заўтра, і паслязаўтра, і важна, хто зможа прыцягнуць інвестыцыі. Інвестыцыі могуць быць не толькі грашовыя, але і прававыя. Мы павінны знайсці экспертаў па пенітэнцыярнай сістэме, па пракуратуры, па Інтэрполу. Вось наша арганізацыя займаецца гэтым, усталёўвае кантакты за мяжой.

За апошнія два гады, што мы працавалі ў рамках Дыялога аб мадэрнізацыі ў Беларусі па пытаннях прававой рэформы, мы ўбачылі, што частка нашых прапановаў ужо знайшла сваё адлюстраванне ў заканадаўстве. Гэта сведчыць пра тое, што ўлада вымушана прыслухоўвацца да іншых думак, ісці на некаторыя змены.

Але галоўнае для нас зараз — захаваць ідэю, захаваць людзей, а таксама прыцягнуць больш прыхільнікаў, бо нашы прыхільнікі — гэта і прыхільнікі пазітыўных зменаў у краіне. Мы будзем працягваць выдаваць наш бюлетэнь, друкаваць кнігі. У іншай краіне такой арганізацыі дзяржава, верагодна, надавала б больш увагі і падтрымлівала б, бо дзяржава не ўстане ахапіць усю прававую адукацыю грамадзянаў. Але, відаць, мы сёння дзяржаве не пасуем як партнёры. Але гэта сёння. 

Хобі Алега Волчака — кіно. На здымку: Фёдар Бандарчук і Алег Волчак у кінафільме “Шпіёнскі раман” 

 Алег Волчак на здымках фільму пра Васілія Сталіна “Сын бацькі народаў”