Суботнікі — радзіма Зянона Пазьняка

Калі хто думае, што назва вёскі Суботнікі неяк звязана з камуністычным мінулым, той памыляецца. Паселішча з часоў ВКЛ уваходзіла ў склад Віленскага ваяводства.



1_paznjak_logo.jpg

Зянон Пазьняк

Касцёл Святога Уладзіслава — тутэйшы помнік архітэктуры неаготыкі. Граф Уладзіслаў Умястоўскі, які ў ХІХ стагоддзі прафінансаваў будоўлю, цэглу замовіў у Францыі. Алтар зрабілі варшаўскія майстры, палатно ж у ім — баварскае.

Між іншым, у гэтым касцёле і ахрысцілі Зянона Пазняка, які нарадзіўся ў Суботніках напрыканцы Другой сусветнай вайны. У вёсцы яшчэ жывуць людзі, якія памятаюць Зянона не як трыбуна і палітыка, а як вучня і маладзёна. Прыадчыніць завесу над уласным жыццём, якую ўзвёў ён сам, было таксама адной з мэт вандроўкі.

4_kas_cjol_sv_uladz_slava_logo.jpg

Касцёл Святога Уладзіслава Фота аўтара 

Памежная зона

Калі я выйшаў ля павароту на Суботнікі, адразу адчуў, што патрапіў у зону бязлюддзя, неўзараных палеткаў ды некранутых лясоў воддаль. Тлумачэнне таму простае — 30-кіламетровая памежная з Літвой зона. Гэта гадамі выклікае нараканні ў мясцовых. Каб прыехаць да іх, патрабуецца запрашэнне з вёскі, заверанае ў сельсавеце. Няма — ловяць-штрафуюць… Ад паўмільёна і болей. Мой запрашальны квіток быў выраблены праз знаёмцаў з Ліды.

Да Суботнікаў суботнім жа ранкам давялося 15 кіламетраў ісці пехатой, так і не сустрэўшы ніводнага спадарожнага аўто. Адзіны ж маршрутны аўтобус у райцэнтр і назад ходзіць раз на тыдзень, па панядзелках. Пра што мне найперш паскардзіўся 77-гадовы пан Чэслаў, чыя хата сустрэлася мне праз першыя 5 кіламетраў. «Паедзь у тое ж Іўе да ўрачоў, — паскардзіўся ён, — а пасля пакутуй, як вярнуцца назад!»

Тым не менш, аптымізму пан Чэслаў не губляе — засталіся садок, куркі і пенсія ў паўтара мільёна. Смеючыся, кажа, што за яе можна купіць нештачка, як за заробак у 30 рублёў у савецкія часы.

Яшчэ праз два кіламетры дарогі спыніўся каля хаты Станіславы Едзь. 75-гадовая цётка Станіслава, убачыўшы мяне здаля, выйшла сустрэць з 5-гадовым унукам Андрусём. 44 гады адпрацавала яна даяркай у калгасе. Сваю кароўку дагэтуль трымае. Уратавала ад уладных «рэпрэсій» парсючкоў. Цяпер радуецца, што Лідскі мясакамбінат увайшоў у лік трох у краіне, якім дазволены экспарт свініны ў Расію.

Дапамагаюць і дзеці — іх у яе шасцёра. Разам з матуляй жыве толькі сын-камбайнер. Са скрухай кажа, што, зарабіўшы на ўборцы 7 мільёнаў, узімку і мільёна не атрымае. І ўсё-ткі дапамагае суседцы, адзінокай спадарыні Галіне, якая страціла зрок. Апавядае, што ў той неяк схапіла сэрца, і «хуткая» адмовілася везці ў іўеўскую бальніцу — маўляў, «сваімі» да рэшты заваленая.

У Суботніках жа лякарню 9 гадоў таму закрылі на маіх вачах, калі праездам завітаў туды ў першы раз. На вуліцу выкінулі 26 чалавек абслугі, зубнога ўрача, ліквідавалі чатыры сацыяльныя ложкі. Улады цынічна назвалі гэта «рэструктурызацыяй ложкавага фонду». Бабулькі са слязьмі жаляцца на свае хваробы і лёс. Дарэчы, будынак лякарні на 50 ложкаў быў збудаваны яшчэ ў 1930-я на сродкі Лігі нацыяў.

Па дарозе сустракаю 46-гадовага даглядчыка Вацлава Багданкевіча. Шлях яго штодзень — 4 кіламетры на ферму і назад, дзе працуе з 8 раніцы да 17.00. Ад улады нічога не чакае: «Ай, хіба Лукашэнка зведае калі-небудзь, што ў Суботніках вытвараюць?! Учора хлеб адной цаной, заўтра другой. Каго ні паставяць, нам усё роўна гараваць…»

Перад самай вёскай заходжу да «заможнейшага» ў наваколлі гаспадара — 45-гадовага фермера Івана Пашко, аднаго з чатырох у Суботніках. Хоць прыватным уласнікам яго можна назваць з вялікай напругай. На двары — старая «сямёрка», трактарок 1982 года выпуску, касілка. У арэндзе ўсяго 2 гектары. Саджае бульбу, якую ў яго закупляе райбаза гародніны. Кажа, каб была магчымасць узяць тэхніку па лізінгу, пацягнуў бы і 30 гектараў. А каб наладзіліся адносіны з Літвой, зрабіў бы замах і на ўсе 100 — глеба добрая. Ураджайнасць па 200 цэнтнераў. Але закупнікі з Расіі ў 30-кіламетроўку завітваць не рашаюцца. Таму і дарогі пустэльныя — моладзь не мае перспектыў і збягае…

Сучасныя Суботнікі

Суботнікаўцы сваю вёску называюць «паміраючай». Некалі ў Суботніках і 43 вёсачках і засценках навокал пражывала да 4 тысяч чалавек, засталося менш тысячы, ды і тое пераважна пенсіянераў. Быў тут спіртзавод ды макаронны цэх. 4 гады таму ўзнік аграгарадок. Грошай хапіла, каб асфальт у цэнтры пакласці ды школу адрамантаваць. На сёння для дзеяздольных ці не адзінае месца працы — жывёлагадоўчая ферма «Жымаслаўль» на 2 тысячы галоў. Але ж заробак… Трактарысты пасля ўборкі атрымліваюць бясплатна па 2–3 тоны зерня.

Старыя з настальгіяй узгадваюць заможныя часы да прыходу Саветаў. Бацька 79-гадовай пані Багдзюль меў засценак з мілым яе сэрцу назовам Божы Дар. Служыў у Войску Польскім у «чвартым палку ўланаў». Лавіў «шпіёнаў», што з СССР праз «усходнія крэсы» пераходзілі ў Нямеччыну. НКУС раскулачыла і адправіла яго на 10 год па 58-м артыкуле ў Нарыльск, дзе будаваў чыгунку. Пасля памёр у шахце ў Карагандзе. Спытваю, ці трымаюць крыўду на Савецкую дый цяперашнюю ўладу?

— Канешне! Лукашэнка мне ж нічога не вярнуў. Унучка пытаецца — бабуля, што ты на ўсіх здымках у адной і той жа сукенцы? А на вачах — некалі свае 50 гектараў зямлі ды 40 гектараў саду.

Да слова, супраціў камуністычнай уладзе прымаў тут і адкрытыя формы. Я яшчэ паспеў сустрэцца з Янам Навіцкім — асобай легендарнай і паважанай на ўсёй Іўеўшчыне. Гэта дзякуючы яму некранутым застаўся касцёл Святога Уладзіслава.

У 1974 годзе тагачасныя калгасныя кіраўнікі вырашылі зрабіць з храма лазню. Дзядзька Ян, які граў там на аргане, арганізаваў дзясяткі лістоў ад пратэстуючых вернікаў ва ўсе інстанцыі — ад абласнога ўпраўлення культуры да ЦК КПСС.

У КДБ яго на допыты выклікалі па 2 разы на тыдзень. Здзекаваліся і пагражалі, што дзеці «згібеюць» і «нікуды ніколі не выедуць са двара». Правакавалі — паставілі муку вазіць з кабетамі, якім далі «заданне» ўкрасці колькі мяхоў, каб павесіць на Навіцкага справу. Але вяскоўкі яго не здалі — рассыпалі муку па машыне. Мне ў часе размовы ён сказаў:

Каб райкам загадаў старшыні калгаса павесіць мяне — павесілі б. Але я быў «пасвенціўшыся», што не паддамся партыі гэтай

Аднак на ўсіх постсавецкіх мясцовых выбарах яўка ў Суботніках была ці не стоадсоткавая. Сваё тлумачэнне мне даў настаўнік і экс-старшыня выбарчай камісіі Іван Курсевіч:

— З калгасных часоў старыя выбаршчыкі трасуцца: не прагаласуеш як загадаў старшыня сельсавета, значыць, кармоў не выпішуць ці карову на далёкія загоны гнаць прымусяць. Быў выпадак, смех і гора, — балатаваліся на адным участку доктар і брыгадзір. І вось бабулька, да якой прыехалі са скрынямі, кажа — дзеткі, каго ж мне выкрэсліваць? Доктара — дык не будзе лячыць, брыгадзіра — сена не дасць. Хай лепш удвох застаюцца! Галоўны козыр у руках улады — тое, што паставіла насельнікаў у стан жабрацтва. І ўвесь час удала гэтым карыстаецца…

 

 

Малая радзіма пра Зянона

 

На выбарах 1994, нягледзячы на шалёную антыпазнякоўскую прапаганду, за Зянона прагаласавала больш за 70 працэнтаў яго аднавяскоўцаў. У вёсцы тады існавала суполка БНФ. Пасля распалася і на ўсіх наступных выбарах фронт цярпеў паразу.

 

2_scjapan_gnatav_ch_mura_jo__logo.jpg

Сцяпан Мураўёў Фота аўтара

 

Былы дырэктар і настаўнік гісторыі мясцовай школы, 88-гадовы Сцяпан Ігнатавіч Мураўёў паразу Зянона Пазьняка на першых у краіне выбарах тлумачыў тым, што той напужаў вяскоўцаў «разгонам калгасаў», адменай пенсій, поўным разрывам сувязей з Расіяй. Пра гэта пісалася ў сфальшаваных і раскіданых па вёсцы ўлётках, з адпаведна «адрэдагаванай» праграмай БНФ. У апошнюю сустрэчу Сцяпан Ігнатавіч ударыўся ў школьныя ўспаміны пра юнага Пазьняка:

 

Вучыўся добра, быў сябрам драматычнага гуртка. Але ў хаце выхаванне было яўна не савецкае. Да прыкладу, у трэцім класе намаляваў сябе вугальныя вусы «пад Пілсудскага» і некалькі гадзін такім сядзеў на ўроках. Я сам за ручку цягнуў яго ў прыбіральню пад кран. А яшчэ любіў тузаць за коскі дзяўчат. Але моцна і назаўжды паважаю яго пасля Курапат. Перадайце праз газету маё яму прывітанне!

 

Спадарыня Аза Юркіна была ў Суботнікі размеркавана адразу пасля заканчэння педінстытута. У Зянона выкладала расейскую мову і літаратуру ў 9 класе. Яна ўспамінае:

 

Ён часта бываў прастуджаным. І каб перамагчы хваробы, актыўна займаўся спортам, у прыватнасці, гіравым. У выніку, узніклі праблемы з сэрцам, былі пропускі заняткаў. Але я заўжды на ўроках адчувала яго сур’ёзны, удумлівы позірк. Яму падабаліся героі дзеяння, што ў рашучы момант не вагаліся, а ведалі што рабіць.Такія, як Сяргей Цюленін з «Маладой гвардыі» Фадзеева. Пра апошняга напісаў мне сачыненне. Не памятаю, аднак, каб з кім-небудзь моцна сябраваў…

 

…На першых прэзідэнцкіх выбарах у 1994 годзе аўтар гэтых радкоў быў даверанай асобай кандыдата Зянона Пазьняка. У часе кампаніі я рыхтаваў перадвыбарчыя эфіры лідара БНФ на дзяржаўным радыё. Ва ўладных СМІ панавала сапраўдная вакханалія, калі яго бацькі, родныя хлусліва называліся «паліцаямі», «фашысцкімі прыслугачамі». Зянон Станіслававіч пасля аднаго з удалых запісаў прыгадаў свайго дзядзьку, камандзіра танка, які згарэў пры пераправе праз Одэр, прапусціўшы наперад цаной жыцця ўвесь экіпаж. Я прапанаваў тут жа ўключыць факт у эфір. Але ў Пазьняка зайгралі жаўлакі: «Гэта нельга, не для ўсіх, бо мая інтымная рэч!»

 

Дагэтуль не магу даць адказ, ці мае права на такое рашэнне публічны палітык, калі супраць яго высоўваюцца канкрэтныя асабістыя абвінавачванні.

 

3_m_has_burache_sk__logo.jpg

 Міхась Бурачэўскі Фота аўтара

 

Пры канцы вандроўкі за мной заехаў мой добры знаёмца, сябра ТБМ, краязнаўца Міхась Бурачэўскі. Ён на Лідчыне правёў не адну кампанію «за Пазьняка і БНФ». Далучыўся да завочнай дыскусіі:

 

— У беларусаў здаўна выпрацавалася нялепшая традыцыя — з большай ахвотай гаварыць і падтрымліваць чужых, а не сваіх прарокаў. Да таго ж, сямейства Пазьняка з вясковага шэрагу ў Суботніках заўжды выбівалася сваёй глыбокай адукаванасцю і, па тагачасных мерках, заможнасцю. З іншага боку, у апазіцыі да ўлады сёння знаходзіцца кожны, хто адчуў, як пагоршылася жыццё. І калі шлях Праўды да чалавечай душы для некага перакрыты быў хлуслівай прапагандай, у пэўны час свядомасць сябе праявіць.

 

 ***

Разам з Міхасём перад ад’езам заходзім у касцёл Святога Уладзіслава. Спыняемся перад партрэтам графа Умястоўскага, чытаем жалобны надпіс, перад якім неаднаразова ў розныя гады стаяў і Зянон Пазьняк. Вось гэтыя словы, якія таксама паўтараю ў цяжкія хвіліны: «Зломлены, але не жалюся».