Уладзімір Лобач: Мы — Кландайк архаікі

Светапогляд чалавека фармаваўся стагоддзямі і пакаленнямі. Показкі пра тое, што беларусы — людзі хутару і балота, таму і ментальнасць наша своеасаблівая, — не пустыя словы. Прастора фармуе чалавека, а чалавек прастору. Вывучэннем гэтых узаемасувязяў ужо больш за дваццаць гадоў займаецца навуковец, этнолаг Уладзімір Лобач. 



Уладзімір Лобач, беларускі этнолаг, спецыяліст у галіне этнасеміётыкі. Аўтар больш чым 150 навуковых артыкулаў, прысвечаных сімвалічна-рытуальным аспектам беларускай традыцыйнай культуры, міфалогіі, семантыкі культурнага ландшафту і сакральнай геаграфіі.

Ён, да слова, вядомы сваім надзвычай акуратным падыходам да народнай культуры ды адмоўным стаўленнем да любых спробаў яе спрашчэння. Пра архаіку і містыку, якія не маюць намеру знікаць, чытайце ў гутарцы Уладзіміра Лобача і Вольгі Хвоін.

— Цяпер пануе куткаплынная інфармацыйная эпоха. Этнаграфія ж — навука грунтоўная і разважлівая. Вы працуеце для навукоўцаў ці ўсё ж гэта знаходзіць водгук, цікаўнасць у больш шырокага кола?

— Жыццё паказвае, што цяпер чалавеку мегаполіса часта становіцца сумна ды смутна і хочацца нечага свайго, унікальнага. Свая краіна, свая традыцыя пакуль ёсць нерасчытаным тэкстам. Таму этнаграфічная навука запатрабаваная не толькі ў акадэмічным асяродку, але і ў людзей, якія спрабуюць разабрацца, хто яны і што маюць свайго ў глабалізаваным свеце. Калі меркаваць з уласнага вопыту, нішто так моцна не сацыялізуе, не дае грамадзянскага разумення, як этнаграфічныя экспедыцыі. Яны дзейнічаюць на парадак больш эфектыўна за лозунгі і мітынгі.

— Дапамажыце, калі ласка, яшчэ раз прад’явіць доказы, што Беларусь — не маленькая краіна. Распавядзіце пра адрозненні ў светапоглядзе беларусаў з розных куткоў краіны?

— Традыцыйная культура ёсць дыяментам з сотнямі граняў. Свая каларыстыка ёсць у Падзвіння, Падняпроўя, Палесся... Мяне часта пытаюцца, які раён найбольш спадабаўся ў экспедыцыях. Я спецыялізуюся на Падзвінні, гэта — Полацкі, Віцебскі, Вушацкі, Гарадоцкі, Пастаўскі раёны. Іх некарэктна параўноўваць, бо кожны — адметны. Я нават са шкадаваннем усведамляю, што жыцця не хопіць, каб спазнаць усе асаблівасці нашай краіны. Так, паўночны беларус выхаваны суворай прыродаю. Ён не надта гаваркі, стрыманы ў паводзінах. Тым не менш гасціннасць паўночных беларусаў шчырая. Госць у хату — Бог у хату, гэта пра іх. Паўднёвыя беларусы больш тэмпераментныя, больш жэстыкулююць, нават хуткасць маўлення ў іх вышэйшая.

Моцна ўплывае на рэгіянальныя адметнасці канфесійны чыннік. Праваслаўе скрозь пальцы глядзела на многія рэчы, да якіх касцёл ставіцца нецярпіма. Паказальна, што большасць культавых крыніц патрануюцца царквою. Для касцёла гэта не тыпова. Калі мы запісваем фальклор у каталіцкай частцы Беларусі, то колькасць і змест запісаў значна бяднейшыя, чым у праваслаўнай. Напрыклад, я чуў водгукі каталікоў на традыцыю абеду на могілках: «Якая дзікасць — трапеза на могілках!» Але што аднаму дзікасць, тое другому магчымасць паяднацца з продкамі. У праваслаўных пахавальна-памінальная традыцыя больш архаічная.

— Вы закранулі тэму хрысціянства. І тут узнікае пытанне: як жа склалася, што ў краіне цесна перапляліся паганства і хрысціянства, бо ў тых жа замовах знахарак амаль заўсёды фігуруе Божая Маці?

— Гэта акурат указвае на сапраўдную моц і трываласць традыцый, бо канфлікт у падобных сітуацыях мала што вырашае і стратны для абодвух бакоў. Калі паглядзець на тое ж ушанаванне крыніц, то складана развесці, што першасна для людзей: шанаванне вады ці хрысціянскай капліцы, якая над ёй стаіць. І мясцовыя жыхары не зразумеюць падобнага пытання, бо важна і тое, і другое. Кожная знахарка скажа, што яна шчырая верніца, у яе хаце ёсць абразы. Хаця змест замоваў абсалютна архаічны і да хрысціянства не мае ніякага дачынення.

— А ці звярталіся вы самі па дапамогу да знахарак?

— Так, быў выпадак. І сапраўды дапамагло. Дзякуй Богу, гэтаму пакуль не знайшлі тлумачэння. Калі параўноўваць традыцыю тысячагадовага знахарства і сучаснай афіцыйнай медыцыны, то гэта несувымерныя па часе галіны. Спрабаваць патлумачыць рэчы, якія выспявалі тысячагоддзямі, заўчасна. І я б не раіў ставіць эксперыменты на гэтай глебе, ёсць даволі трагічныя прыклады падобных спробаў. Не трэба з дапамогаю знахаркі лекаваць сучасныя хваробы. Ведаю, калі спрабавалі анкалогію лячыць знахарствам, быў сумны вынік. Хірургічныя праблемы мусіць лячыць хірургія.

— Знахарства як з’ява знікае? Хто становіцца на замену вясковым бабулям, якія ведалі, як загаварыць зубы і вылечыць рожу?

— Адбываюцца фенаменальныя рэчы. Некалькі дзесяцігоддзяў таму знахары абслугоўвалі аднавяскоўцаў ці людзей з суседніх вёсак. Цяпер жа я бачыў чэргі з гарадскіх машын. Бо дзеці гэтых бабуль з’ехалі ў горад, і туды ж завезлі сваю інфармацыю пра знаёмых знахароў. Больш таго, рассаднікам знахарскіх ведаў сталі бальніцы, дзе збіраюцца пажылыя людзі з аднолькавай ментальнасцю і аднолькавымі праблемамі.

Часта даводзіцца чуць: «Ляжала ў бальніцы, і адна баба дала мне спісаць замову». Раней гэтаму вучылі сваякі ці аднавяскоўцы, цяпер абсалютна чужыя людзі. У Шумілінскім раёне дырэктарка школы з гонарам казала, што, як мама стане слабай, яна пяройме яе веды. Цяпер для знахароў ёсць своеасаблівая праблема — каму перадаць гэтыя веды, бо іх нельга забіраць з сабою. І часта ахвотна гэтым дзеляцца з тымі ж этнографамі.

— Носьбіты традыцыйнай культуры паступова сыходзяць. Ці можна гаварыць пра тое, што яе чакае лёс выключна музейнага экспаната?

— Першая мая экспедыцыя была ў 1992 годзе. Мы запісвалі бабулек 1902–1905 гадоў нараджэння. З «маладухамі» 1930-х гадоў нараджэння не бачылі асабліва сэнсу размаўляць. Цяпер жа нашы рэспандэнты — людзі акурат гэтых 1930-х гадоў. На маю думку, пакуль ёсць жывая вёска з яе асаблівым, адрозным ладам жыцця, усё гэта будзе існаваць.

— Хто да нас бліжэй, паводле культурнага набытку з прадстаўнікоў еўрапейскай сям’і народаў?

— Шмат паралеляў можна знайсці з балтамі — літоўцамі, латышамі. Культураю расійскай Поўначы, маю на ўвазе найперш Пскоўшчыну, якая вельмі архаічная. Падняпроўе, Усходняе Палессе бліжэй да Украіны. Цяпер экспедыцыі з Літвы, Латвіі, Польшчы, Расіі актыўна прыязджаюць у Беларусь. Мы — Кландайк архаікі, што не захавалася ў суседзяў. Доўгі час беларусы былі этнасам няпоўнай сацыяльнай структуры. Беларускасць захоўвалася ў сялянскім асяродку, што кансервавала яе, а працэсы мадэрнізацыі-ўрбанізацыі маштабна закранулі Беларусь толькі ў другой палове дваццатага стагоддзя.

— Ёсць шэраг народных забабонаў, як то не хадзіць на Узвіжанне ў лес, не рабіць працу ў Вялікдзень, на Звеставанне. Адкуль іх карані, і ці сапраўды гэта важна выконваць?

— Чым свята, а не «празнік» кшталту Дня рэвалюцыі, адрозніваецца ад будзённага дня? Будні даюцца чалавеку, каб рэалізаваць свае ўтылітарныя патрэбы, зарабіць на хлеб і масла. Свята даецца, каб быў час задавальняць духоўныя патрэбы. Я не магу сказаць, ці жалезна будзе пакаранне за працу на Каляды. Але агучаныя прадпісанні падкрэсліваюць высокую ступень духоўнасці нашых людзей, хаця можа падавацца, што беларусы выключна практычныя людзі. Нават нягледзячы на нейкія пературбацыі, як то часы вайны, свята заставалася святам.

Слоўнік некаторых паняццяў 

Каўтун

Гэта рэальная, а не міфічная хвароба, вядомая па ўсёй Еўропе. Раней яе звязвалі з кепскімі ўмовамі жыцця, антысанітарыяй. Сучасныя даследаванні паказалі, што падставаю ёсць нервовае ўзрушэнне, пасля чаго валасы блытаюцца, і іх немагчыма расчасаць, мае месца галаўны боль. Выпадкі каўтуна зафіксаваныя і ў ХІХ стагоддзі. Яго лячэнне — парафія знахарак. Але трэба разумець, што знахаркі — не дактары, а хутчэй добрыя псіхатэрапеўты, бо нават тып камунікацыі, тэмп і тэмбр голасу, звароту адпаведны: «Дзетка»...

Сурокі

Гэта амаль аналаг рускага «сглазу». Але не зусім. Хвароба «з вока». Сурокі маюць многа катэгорый. Надумныя — калі нехта не проста паглядзеў, але найперш пажадаў благое. Падзіўныя — чалавек без задняй думкі пахваліў, але ў благую хвіліну, тут вераванне пра добры і благі час. Сурокі цыганскія, жыдоўскія — вынік узаемадзеяння з чужынцамі.

Замова

Вербальная формула, якая запускае механізм лекавання чалавека. У замове няма ніводнага лішняга слова. Замовы вельмі архаічныя і паводле зместу, і паводле рытмікі. Нельга размяжоўваць знахара і замову. Але трэба, каб чалавек, які гаворыць гэтыя словы, меў адпаведны дар.

Міф. Прастора. Чалавек: традыцыйны культурны ландшафт беларусаў у семіятычнай перспектыве / Уладзімір Лобач. — Мінск : Тэхналогія, 2013.

Манаграфія прысвечана семантыцы і рытуальнай функцыянальнасці базавых элементаў традыцыйнага культурнага ландшафту беларусаў, як прыроднага, так і антрапагеннага паходжання ў сістэме іх узаемасувязі і ўзаемаабумоўленасці. На падставе шырокага кола этнаграфічных, фальклорных, лінгвістычных крыніц ахарактарызаваны касмаганічныя заканамернасці фармавання і касмалагічныя параметры жыццёвай прасторы беларусаў, якія знайшлі сваё ўвасабленне ў міфапаэтычнай карціне свету і адлюстраваныя ва ўсіх праявах традыцыйнай духоўнай культуры этнасу.