Суфражыстка і паэт. Да пытання беларускага літаратурнага алкагалізму

— Мужчына, патушыце цыгарэту! — абурылася прадавачка. — Хто курыць? Я куру? — абурыўся ў адказ сіпаты пажылы чалавек у яркім шаліку.



Фота з сайта knigi.ru

— Ясна, што вы! Зараз жа патушыце! А будзеце буяніць, выклічам міліцыю. Дарэчы, у нас тут відэаназіранне!

— Ну і што? Я не баюся тэлекамеры! Я здымаўся тысячу разоў! І выдатна выглядаю на экране! Я, каб вам было ясна, — паэт!

І, адкінуўшы з ілба даўгія сівыя валасы, паэт, хістаючыся, пасунуўся да выхаду, дзе з асалодаю зацягнуўся цыгарэтай.

Відаць, я на долю секунды болей, чым было варта, загледзелася на гэтую камічную сцэнку ў гаспадарчай краме на Лагойскім тракце. Паэт тут жа засёк маю цікавасць, але дагнаў мяне толькі на трамвайным прыпынку:

— Суфражыстка! Суфражыстка! Ану спыніся, каму я сказаў. Мне трэба з табой пагаварыць.

Настрой у мяне быў такі, што я спынілася.

Сіняя кніга

Чаму з усіх пакупнікоў крамы ён вычапіў менавіта мяне? Хіба што спіртное, прытупляючы розум, актывуе інтуіцыю. Дакладней — асноўны інстынкт — «дастаць выпіць».

Але мне таксама была патрэбная такая сустрэча. Даўно наважвалася на тэму, якая да апошняга часу заставалася табуяванай у Беларусі. Алкагалізм белліту: быў, ёсць. Будзе?

Сёлета ў выдавецтве «Логвінаў» выйшла «Сіняя кніга беларускага алкаголіка». Споведзь аўтара, што падпісаўся Антон Кулон, — фізіка з адукацыі, які пазбыўся згубнай звычкі метадам амерыканскіх ананімных алкаголікаў. Чытаць яе весела і страшна адначасова. Самыя страшныя старонкі — 35 і 111. На іх Кулон пералічвае сваіх сабутэльнікаў. Большасць імёнаў у простакутніках — гэтых людзей ужо няма. Аваламі Кулон абвёў імёны тых, чый лёс яму не вядомы.

Вясёлыя старонкі змяшчаюць анекдоты з жыцця мінскай пітушчай інтэлігенцыі часоў застою. Кніга таксама — дакумент эпохі. Кулон занатоўвае субкультуру мінскіх алкаголікаў 1970-х, выдае адрасы, паролі, яўкі. Прадстаўляе партрэты беларускіх літаратараў, якіх ведаў праз п’янку, — сярод іншых Кім Хадзееў і Міхась Стральцоў. Чырвоная нітка «Сіняй кнігі» — амбівалентнасць п’янства: аўтар жывапісуе «пастку алкагалізму, так прыгожа афарбаваную пад інтэлектуальныя дысідэнцкія размовы і чытанні «геніяльных» вершаў».

Тая самая амбівалентнасць мела месца ў нас на трамвайным прыпынку.

«Конь гуляў на волі…»

— Суфражыстка! Ну чаму ты нас, мужыкоў, так ненавідзіш?

А я ж яму яшчэ ні слова не сказала. Адкуль высновы пра мае погляды? Ну так, дрэскод: джынсы, высокія боты, «чэкісцкі» палітон. Ясна — суфражыстка. Я стала разглядаць яго. Ён таксама быў красава:

— У мяне ўсё моднае! — прачытаў ён мае думкі. — Куртку мне падарылі ў Нью-Ёрку. Штаны — у Германіі. А боты аддаў сын. Яму малыя. Слухай, суфражыстка. Купі маю кнігу. Апошняя засталася. 20 тысяч. І ён выцягнуў зашмальцаваны томік пяцігадовай даўніны. Так выглядаюць аўтарскія — сапраўды апошнія, з якіх паэты чытаюць на вечарынах. «Конь гуляў на волі…» — прыгадалася мне.

Гэты радок з народнай песні — горкая метафара для наробку беларускай літаратуры, беспаваротна страчанага праз шклянку. Гэта таксама лейтматыў літаратурнага анекдоту 1980-х. Згадвае яго і Антон Кулон.

Маўляў, сядзіць у піўнусе інтэлігенцыя, п’е. Забягае ўсхвалявана-радасны журналіст Сяргей Аладзьеў са свежым нумарам часопіса «Маладосць», дзе на апошняй старонцы — анонс новай аповесці Міхася Стральцова «Конь гуляў на волі». Хваляванне чытачоў варта зразумець: з 1973 года, калі выйшла хрэстаматыйнае ўжо апавяданне «Смаленне вепрука», мастацкай прозы культавы літаратар больш не пісаў. І тут — такая неспадзянка. Але ні ў наступнай «Маладосці», ні праз нумар, аповесці так і не з’явілася. Затое праз год паўтарылася сцэна ў піўнусе: усхваляваныя чытачы і анонс стральцоўскага «Каня»…

Даследчык літаратуры Ціхан Чарнякевіч, які працаваў з архівам Стральцова, сведчыць, што пісьменнік сапраўды задумваў такі твор у жанры «вясковая проза» і нават склаў план да яго. Захаваліся рукапіс і машынапіс першай старонкі. Але поўны тэкст спецыялістам так ніколі і не трапляўся. Ці існаваў ён наагул?

Антон Кулон піў з пісьменнікамі, але, на шчасце для гісторыкаў, мала чаму ад іх навучыўся. Яго «вінным мемуарам», магчыма, бракуе дасканаласці стылю, уласцівай творам многіх яго сабутэльнікаў, аднак не пераняў ён ад іх і іншага — эзопавай мовы, з якой у беларускім асяроддзі прынята гаварыць пра «літаратурных алкаголікаў». На Стральцоўскім фэсце 25–26 лютага гэтага года сябры Стральцова шмат згадвалі паэта. Прагучала безліч эўфемізмаў: Стральцоў «жыў паўнатой жыцця» і «быў кампанейскім чалавекам»… Можна было нават даведацца, што «самай вясёлай парой у Мінску» быў «дзень, калі ў Доме літаратараў выдавалі ганарары…» Аўтар «Сіняй кнігі» піша наўпрост: «…творчасці Стральцова замінала п’янства, якое мела характар жудасных запояў, з усімі атрыбутамі гэтага стану…»

Каб напісаць верш, дастаткова кароткага азарэння — хай нават яго выклікаюць таксічныя рэчывы. Проза — гэта доўгія гадзіны пры працоўным стале, цвярозыя развагі і ўпартае кшталтаванне адной-адзінай фразы. Нацыя паэтаў, гаворыце?

Вынас Анатоля Сыса

— Куды грошы суеш! А раптам не спадабаецца. Сядай і чытай. Але толькі тое, што я пакажу.

Ад такога метаду працы з чытачом я зніякавела, але села і стала чытаць.

Ён гартаў пажоўклыя старонкі, што пахлі тытунём, і тыцкаў пальцам у тэксты.

— Гэта прадмова. Чытай. Яе напісаў Валодзя Някляеў — павучальна сказаў паэт. — Што? Прачытала? — Тады верш чытай. Во, гэты нармальны.

Сапраўды, верш у цэлым быў нармальны. Здараецца горай.

— Ты не па радках чытаеш, а толькі рыфмы! — зрэнкі яго пашырыліся ад жахлівай здагадкі. — Ды ты з філфаку!

— У слове «стелить» адно «л», а не два, як у вас.

— Ну я ж гавару, з філфаку. Мая другая жонка была з філфаку. Ёй верш даеш, а яна толькі бачыць, дзе коскі не пастаўленыя. А на халеры мне тыя коскі? Можа, я Апалінэр? Кінуў я яе.

«Гэта хто каго», — падумала я, але ў голас не сказала. І так у суфражысткі запісалі.

Кплівая інтанацыя, выраз твару артыста камічнага жанру, усё гэта да болю нагадала яго яшчэ жывых сабратаў па чарцы. А таксама — Сыса.

Анатоль Сыс — самая цяжкая траўма сучаснай беларускай літаратуры. Напрыканцы 1980-х ён зрабіўся сапраўды нацыянальным паэтам, бо як ніхто іншы адпавядаў часу, месцу і густам эпохі. Але за нейкі дзясятак гадоў усё крута памянялася.

На літаратурныя імпрэзы я пачала хадзіць гадоў з 17, з 1999 года. І вось на маёй памяці Анатоля Сыса прынамсі тройчы выносілі з залы Дома літаратараў і адзін раз — з Чырвонага касцёлу. Дакладней, першыя два разы, як гэта выглядала для мяне, імпрэзу спрабаваў сарваць нейкі ананімны, іранічны і моцна п’яны беларускамоўны бомж. І толькі на трэці раз бомж, узняўшыся, прамовіў: «Тое, што гэты са сцэны чытае, — лухта. А вось я — Анатоль Сыс. І я вам пачытаю ВЕРШЫ». Як і ў папярэднія разы, да паэта падышлі двое хлопцаў і моўчкі вынеслі яго з залы. Усе іншыя паэты таксама маўчалі і адводзілі вочы.

Вынас Сыса — адно з самых яскравых уражанняў многіх маіх аднагодкаў, якія тады прыходзілі ў літаратуру. Адны пасля такога відовішча заракліся піць, другія — пісаць паэзію. «Піў з Сысом — даваў Сысу на бутэльку — бачыў, як выносяць Сыса», — парадыгма беларускай літаратуры 1980-х, 1990-х і 2000-х.

Карэспандэнтка БелаПАН Алена Германовіч, прыехаўшы сёлета ў Гарошкаў на святкаванне народзінаў Анатоля Сыса, са змяшаным пачуццямі апісала пабачанае ў эсэ. Штогод сёстры паэта запрашаюць госцяў з Мінска і Гомеля ў дом, а на верандзе ствараюць «загончык» для «таксама сяброў» — яго аднавяскоўцаў-сабутэльнікаў. Выпіўшы, гэтыя вяскоўцы просяцца ў залу, дзе пачынаюць правакацыі падобныя тым, за якія ў апошнія гады жыцця выносілі самога Сыса: выказваць свае алкагалічныя схільнасці — «лаяцца матам ці хістацца, ці быць запанібрата з паэтамі, са ўсёй дуры ляпаць літаратараў па плячах, называючы «Эдзікам» ці «Толікам». А калі іх ставяць на месца — абурацца: «Вот хто эты паэт? Хто?! Он жа пьяніца был, как і я! Дык пачаму яму празднік, і ўсё такое, усякія папрыехалі, і ля-ля-ля, он — то, он — сё, паэты ўсякія, пісацелі! А мне — што? Пачаму мне — нічаво?»

— Бо ты не пісаў такіх вершаў! — грэбліва адказваюць вясковаму алкаголіку.

На мой погляд, вельмі здорава, што, канчаткова дэградаваўшы, Анатоль Сыс тады выходзіў у людзі, крычаў, ляпаў па плячы, нагадваў пра сябе. У гэтым таксама быў мастацкі акт і апошняе жаданне творцы: вось ён я, жывы, і жывы я выглядаю менавіта так. Запомніце гэта.

Хто не п’е, той не мужык

— Суфражыстка? Ты можаш нарадзіць? — Тэарэтычна магу. — Нарадзі мне сына! — У вас жа ёсць сын. — Як ты даведалася? — Вы самі сказалі. — А, так. У мяне сын у Нью-Ёрку і сын у Парыжы. Але мне трэба такога, каб застаўся ў Беларусі. Я бацьку абяцаў. Я патрыёт, разумееш? — Давайце я лепш куплю кнігу і паеду. Вось грошы. — Якія 20? 30. — Мы дамаўляліся на 20. — А ты, суфражыстка, хоць ведаеш, колькі цяпер каштуе гарэлка? Ты думаеш, я тут з табой проста так п’яны сяджу? Мне ж не-ха-па-е!!! — завыў ён.

Нарэшце мне стала не смешна, а страшна.

Многіх беларускіх пісьменнікаў сацыёлаг Алена Гапава ведае з дзяцінства. Яе маці працавала ў інстытуце літаратуры АН БССР, і часта брала дачку на літаратурныя вечарыны. Гапава сведчыць: «Большасць пісьменнікаў сапраўды крэпка піла». Прычын гэтаму яна бачыць дзве — «агульную» і «нашую». Па-першае, кажа Гапава, «алкаголь заўсёды быў звязаны з творчасцю, бо ў пэўных аб’емах дае «інсайт» — азарэнне: здымае кантроль, і тады чалавек перастае ігнараваць думкі, якія цвярозаму здаюцца ідыёцкімі».

«Але што да беларускіх пісьменнікаў 1970-х, — працягвае яна, — справа яшчэ ў тым, што ў Беларусі яны належалі да пакалення, якое масава пераязджала з вёсак у гарады. Яны яшчэ не ўмелі жыць гарадскім жыццём, не ведалі, што рабіць з вольным часам, калі не трэба без перапынку працаваць, як на вёсцы, — ды і няшмат тады было забаваў увогуле. Таму застолле было «натуральным» баўленнем часу».

Гапава бачыць тут яшчэ праблему маскуліннасці: «Як пачувацца мужчынам, калі не працуеш фізічна (сялянскі варыянт) альбо не зарабляеш шмат (буржуазны варыянт)? Алкаголь дае адчуванне «я мужык, мужчына», бо мужчыны п’юць, могуць шмат выпіць, бо яны «брутальныя». Гэта «мужчынскія паводзіны», такая нарматыўная мужнасць. Калі ты мужчына — пі».

А ўсе бабы, хто гэтага не разумее, — суфражысткі.

— Гэты верш — пра жанчыну, якая на 8 сакавіка сама купляе сабе кветкі. — Дзякуй, я ўмею чытаць. — Я напісаў яго пра цябе.

Калі памрэ Брытні

— Суфражыстка, сфатаграфуй мяне на фоне гэтага плоту, і я пайду! У мяне хутка выйдзе новая кніга. Трэба здымак на вокладку! Ды не хвалюйся ты так, — гэта я інстынктыўна ўчапілася ў мабільнік. — Лічбавы здымач я маю.

Але тут пад’ехаў чарговы трамвай і я, скарыстаўшыся тым, што суразмоўца, радасна заціснуўшы ў руцэ дваццатку, страціў пільнасць, ускочыла ў транспарт. Паэт скіраваўся ў прадуктовы.

Чаму страшная трагедыя ў лёсе многіх і многіх беларускіх літаратараў — жывых і ўжо не — замоўчваецца ў прэсе і літаратурнай крытыцы? Чаму мы спакойна і нават з пэўным пафасам пішам пра фізічныя заганы аўтараў, і гэта як бы апраўдвае якасць напісанага, а вось пра душэўныя хваробы — да якіх, безумоўна, варта аднесці алказалежнасць — не кажам публічна? Чаму пра гэта можна толькі шэптам?

Кніга Антона Кулона ды інтэрв’ю Адама Глобуса «Салідарнасці», у якім ён расказаў пра тое, што 10 гадоў як не п’е, а да таго выпіваў па бутэльцы гарэлкі ў дзень, — вось і ўсё, што на сёння даступна публіцы. Можа, адкрытае абмеркаванне праблемы дапаможа адным творцам завязаць, а іншым — не развязваць увогуле?

Сваё бачанне інтэлектуальнага вар'яцтва спявак Зміцер Вайцюшкевіч выкладае ў песнях альбому "Ваячак" на вершы польскага паэта-самагубцы Рафала Ваячка. Альбом можна спампаваць бясплатна на спасылцы http://wojaczek.todar.net або купіць на сайце prastora.by

Я спыталася пра гэтае дзіўнае табу ў інтэрнэце, і адказы былі вельмі розныя. Адзін адказчык лічыць, што, у адрозненні ад біёграфаў пісьменніка, «паспалітаму чытачу такія факты ведаць не абавязкова». Гэта не дае нічога для разумення твораў і патыхае «жоўтай прэсай», дадае другі. Трэці — журналіст — цынічна зазначае, што ўсё цягнецца яшчэ з савецкіх часоў: чалавек, што выдае маральныя імператывы і праводзіць генеральную лінію партыі, не можа валяцца ў парку ў ванітах. Таму павальная цяга сябраў СБП да чаркі замоўчвалася. А суддзі хто? — працягвае вядомы рокер. П’юць усе, таму выкрываць няма каму, бо лагічным будзе адказ: на сябе зірні.

Яшчэ адна рэспандэнтка, аднак, дзеліцца назіраннем, што ў параўнанні з папярэднікамі літаратары значна менш ужываюць алкаголю: яны больш вандруюць, больш працуюць, маюць разнастайныя хобі — на выпіўку застаецца мала часу. І, нарэшце, два карыстальнікі перакананыя, што алкагалізм сучасных пісьменнікаў нікому не цікавы, бо не цікавыя самі пісьменнікі: «Каб усім было не пофіг, колькі ты п’еш і калі здохнеш, — трэба быць Брытні Спірс».

«Нашае грамадства пакуль не мае навыкаў, як абмяркоўваць хваробы, у тым ліку псіхічныя. Не ведае, як гаварыць пра гэта», — мяркуе Алена Гапава.

Адсюль — маўчанне. Пакуль не робіцца позна ўжо што-кольвек гаварыць.