«І ўсё ж не можа быць, каб жылі мы дарэмна»
Не часта так бывае, каб пісьменнік станавіўся эпохай, але гэта — абсалютна выпадак Васіля Быкава, які стаўся цэлай эпохай не толькі ў літаратуры, але і ў гісторыі Беларусі.
Адзін з апошніх фотаздымкаў Васіля Быкава. 29 мая 2003 г. Фота С. Шапрана
Між тым, не бывае, каб нават вялікі пісьменнік існаваў у прасторы і часе адзін, як, зрэшты, і кожны чалавек. І Быкаў не выключэнне — яго сябрамі, у пэўны час ці ледзь не праз усё яго пісьменніцкае жыццё, былі літаратары, якія таксама зрабіліся гонарам сваіх айчынных літаратур: Алесь Адамовіч, Віктар Астаф’еў, Уладзімір Багамолаў, Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Анатоль Вярцінскі, Ніл Гілевіч, Сяргей Законнікаў, Уладзімір Караткевіч, Аляксей Карпюк, Мікалай Матукоўскі, Валянцін Тарас.
У гэтым жа шэрагу стаіць і імя Рыгора Бакланава — славутага расійскага пісьменніка, пад уздзеяннем творчасці якога і былі напісаны першыя Быкаўскія аповесці. Знаёмства,
якое адбылося спачатку па перапісцы, вельмі хутка перарасло ў блізкае сяброўства. У сяброўства, якое працягвалася сорак гадоў і было спынена смерцю Васіля Быкава роўна дзесяць гадоў таму.
«Дзякуй за твае кнігі, без якіх, магчыма, не было б і маіх»
У 1968 годзе Рыгор Бакланаў, прыгадваючы словы Іллі Эрэнбурга, пісаў, што пра Вялікую Айчынную вайну «будуць створаны кнігі тымі, хто прайшоў яе і каго яна зробіць пісьменнікамі. Так заўсёды было. Вылучаючы сваіх палкаводцаў, кожная вайна вылучае і сваіх летапісцаў». У ліку такіх летапісцаў былі Рыгор Бакланаў і Васіль Быкаў — вайна сталася іх «універсітэтамі», зрабіла з іх пісьменнікаў. А з іншага боку, калі б не было ў жыцці Васіля Быкава равесніка Рыгора Бакланава, хто ведае, якім стаўся б пачатак яго творчага шляху. Сам Быкаў пісаў у адным з лістоў да Бакланава: «Дзякуй за твае кнігі, без якіх, магчыма, не было б і маіх».
Многія сустрэчы ў гэтым жыцці не выпадковыя, яны шмат што вызначаюць. У тым ліку і сустрэчы з кнігамі. Менавіта адна з бакланаўскіх аповесцей натхніла Быкава, па яго ўласным прызнанні, узяцца за ваенную тэму. Ён распавядаў: «Першая ваенная кніга Рыгора Бакланава ўразіла мяне, як не ўражвалі іншыя прачытаныя да яе кнігі пра вайну. Гэта было ў канцы пяцідзясятых гадоў, яшчэ да з’яўлення яго «Пядзі зямлі», якая зрабіла яго імя шырока вядомым у нашай літаратуры. Назва той яго, дарэчы, не самай папулярнай кнігі — «На поўдзень ад галоўнага ўдару», і расказваецца ў ёй аб некалькіх днях цяжкіх баёў ля возера Балатон у Венгрыі. Гэта таленавіта напісаная аповесць — канцэнтрат суровай праўды аб вайне, якой яна навек адбілася ў свядомасці перажыўшых яе франтавікоў, варты помнік тым многім тысячам нашых аднагодкаў, што навек засталіся ля меліярацыйных каналаў і вінаграднікаў венгерскай зямлі. Потым з’явіліся іншыя яго аповесці — славутая «Пядзя зямлі», яркая, як успышка ракеты, «Мёртвыя ганьбы не імуць», ёмісты і мудры «Ліпень 41 года», у якіх мінулая вайна паўстала ў новых, не менш праўдзівых і хвалюючых вобразах. Але гэтая першая ваенная аповесць Р. Бакланава з’явілася для мяне надзвычай наглядным прыкладам таго, як непадмаляваная ваенная рэчаіснасць пад пяром сапраўднага майстра ўвачавідкі ператвараецца ў высокае мастацтва, поўнае хараства і праўды. Ва ўсякім выпадку, з хваляваннем прачытаўшы гэты невялікі твор, я зразумеў, як трэба пісаць пра вайну, і думаю, што не памыліўся».
Іншым жа разам Быкаў сведчыў: «Рэч у тым, што аўтар падрабязна і праўдзіва апісаў там некалькі момантаў з вядомых мне па ўласным вопыце баёў пад венгерскім горадам Секешфехерварам, дзе мяне параніла. Я быў здзіўлены, як простая праўда вайны рабілася высокім мастацтвам, якія, аказваецца, магчымасці нясе з сабой банальны кавалак жыцця».
Так з’явіўся «Жураўліны крык» — з яго літаратурныя крытыкі пачалі адлік знакамітых аповесцей Быкава. Сярод іх была і «Трэцяя ракета», штуршком для стварэння якой стала ўжо прыгаданая Бакланаўская «Пядзя зямлі». Быкаў распавядаў, што «з жарам сеў» за працу, адклаўшы ўсё, што на той час пісаў, адразу пасля таго, як прачытаў аповесць. А ў лісце да Рыгора Якаўлевіча прызнаваўся: «Не ведаю, ці трэба казаць тут, што Вашыя аповесці ў свой час ашаламілі мяне сваім бязлітасным мастацтвам праўды пра вайну, прачытаўшы іх, я раптам зразумеў тое, што цьмяна адчуваў, але, напэўна, не спасціг яшчэ сам, што — не стану хаваць цяпер гэтага — прымусіла мяне ўзяцца за «3 ракету». Праўда, я не намагаўся дасягнуць Вашага — у мяне іншая мова і, адпаведна, іншыя выразныя магчымасці, мабыць, іншыя здольнасці, магчыма, у мяне атрымалася і атрымліваецца значна горш, але галоўнае — цяпер нішто не прымусіць мяне пісаць так, як шмат хто да Вас і, мабыць, як я сам пісаў раней».
«Запомніце гэтае імя»
У 1960-я гады Рыгор Бакланаў даволі часта падтрымліваў пачынаючага гарадзенскага пісьменніка — так, менавіта ён выступіў з першай ва ўсесаюзным друку рэцэнзіяй на «Трэцюю ракету». Бакланаў пісаў у 1962-м на старонках «Литературной газеты»: «Я пачаў чытаць гэтую аповесць уначы, думаючы толькі паглядзець, а прачытаць заўтра. І чытаў ужо, не адрываючыся, да канца. У ёй няма вострага сюжэта, але ў ёй ёсць самае галоўнае: праўда. Толькі чалавек, які перажыў сам, здольны вось так коратка і дакладна напісаць.
Вядома, і мастакі не аднойчы гэта адзначалі, што найцяжэй пісаць праўду. Праўда можа нават служыць меркай талента пісьменніка. Трэба памятаць, што толькі праўдзівыя кнігі ў поўнай меры ўздзейнічаюць на душы людзей, асабліва на маладыя душы, будзяць у іх мужнасць, веру і волю. Гэтай сілай уздзеяння вызначаецца аповесць «Трэцяя ракета»…
Адна з галоўных вартасцей аповесці — яе чалавечнасць. Складаная чалавечнасць дваццатага стагоддзя, неаддзельная ад дзеяння, ад гарачай нянавісці да ўсяго нягодніцкага на зямлі. Вось гэты моцны струмень чалавечнасці і нянавісці складае сённяшняе, сучаснае гучанне гэтай рэчы.
У літаратуру нашу, якой ніколі не бракавала талентаў, прыйшоў яшчэ адзін таленавіты пісьменнік. Яго завуць Васіль Быкаў. Запомніце гэтае імя. Яно яшчэ сустрэнецца вам».
Гэта былі прарочыя словы. Значна пазней, у 2005-м, Рыгор Якаўлевіч скажа падчас нашай з ім гутаркі: «Аповесць Быкава мяне тады не тое што ўразіла — я бачыў усё гэта на фронце, — але я ўбачыў чалавека, які піша праўду. А ўбачыць праўду ў жыцці, зразумець яе, а пасля яшчэ і напісаць — заўсёды вельмі складана. Тым больш складана было зрабіць гэта ў той час — калі існавала вялікая колькасць «лизоблюдов», якія не пісалі пра тое, што было ў сапраўднасці — не тую страшэнную і жахлівую вайну, да якой мы не былі падрыхтаваныя, а такую вайну, якой яе хацела бачыць начальства. І вось у Быкаве, у гэтай яго маленькай аповесці, я ўбачыў не толькі франтавіка, але і сапраўднага пісьменніка. Таму так і напісаў тады.
Калі я прачытаў «Трэцюю ракету», у мяне было свята: з’явіўся таленавіты чалавек! Таму і напісаў: «Запомніце гэтае імя…» Я быў перакананы, што ў гэтага пісьменніка вялікая будучыня. Хоць, можа быць, я не мог падумаць, што будзе менавіта такая будучыня — гэта цяжка ўгадаць. Аднак тое, што гэта, безумоўна, пісьменнік, якому дадзена многае сказаць, — гэта я адразу адчуў».
Што ж да літаратурнага ўздзеяння, пра якое распавядаў Быкаў і пра якое пасля неаднойчы пісалі крытыкі, дык Бакланаў быў перакананы: «У лёсе Быкава сваю ролю адыграў, канешне, не я, а ягоны талент, яго схільнасць да праўды. Прайшоўшы вайну, ён шукаў, якім жа чынам распавесці пра гэтую сваю вайну. Так, можа быць, мая рэч і падштурхнула яго да гэтага. Ці, скажам, Віктар Някрасаў, які ўвогуле шмат каго падштурхнуў, усю нашу літаратуру. Не кажу ўжо пра Льва Талстога! Аднак гэта ўзаемны абмен — далей ужо Быкаў уздзейнічаў на многіх. У Васіля, да прыкладу, было тое, чаго не было ў мяне — я не вельмі люблю сюжэтныя рэчы, а ў яго ў цэнтры кожнага твора была не толькі найдраматычная сітуацыя, але і абавязкова — глыбокая думка…»
«Аднапалчане па літаратуры»
Пазнаёміліся пісьменнікі спачатку па перапісцы. Іх асабістае знаёмства адбылося крыху пазней, да таго ж не адразу: дзіўна, але, убачыўшы ўпершыню Быкава, Бакланаў пасаромеўся падысці да яго — ён прызнаваўся пасля ў лісце: «У 41 год любая праява сарамлівасці выглядае смешна, але што зробіш…»
Пасля было яшчэ шмат лістоў і сустрэч, у другой палове 1960-х, у найцяжкі для Быкава час, Бакланаў неаднойчы спрабаваў распавесці пра творчасць «аднапалчаніна па літаратуры» (такі дарчы надпіс зрабіў Бакланаў на адной са сваіх кніг) на старонках цэнтральных газет — пра «Атаку з ходу», «Круглянскі мост», але кожнага разу яму было адмоўлена ў гэтым. Паводле сведчання самога Рыгора Якаўлевіча, у 1960–1970-я гады ён не толькі імкнуўся выступіць са словам пра Быкава ў друку, але і непасрэдна звяртаўся ў тым ліку да высокіх партыйных начальнікаў, у прыватнасці, да загадчыка аддзела культуры ЦК КПСС В. Шауры (між іншым, ураджэнца Беларусі, што, як меркаваў Бакланаў, магло адыграць станоўчую ролю ў справе Быкава, але Шаура, які атрымаў у літаратурным коле красамоўную мянушку «великий немой», быў сапраўдным прадстаўніком савецкай сістэмы цэнзурнага кантролю за літаратурай): «Я неаднойчы гаварыў пра Васіля з начальствам розных узроўняў, — прыгадваў Бакланаў, — спрабуючы не тое што абараніць яго, але наўпрост укласці ў гэтыя тупыя галовы ўсведамленне таго, хто ёсць Васіль Быкаў, з кім яны маюць справу!..»
Хоць, зрэшты, было б дастаткова і тых лістоў падтрымкі, якія ішлі ў тыя гады з Масквы ў Гародню за подпісам Бакланава: «Сёння ўначы дачытаў «Мёртвым не баліць». Не магу сказаць, як ты мне блізкі, як хочацца абняць цябе, падзякаваць табе. Так, ім ужо не баліць. Але боль за іх, які ў нас жыве, мабыць, мацней за ўсіх выразіў ты. Так моцна, што часам, калі чытаў, сэрцу было нядобра. Фізічна нядобра»; «Прачытаў я з вялікім задавальненнем тваю аповесць (Размова пра «Атаку з ходу» — С. Ш.), чэсную, дакладную, праўдзівую ад пачатку да канца, за што ёй, відаць, дасталося ў перыяд падрыхтоўкі да друку. Не ведай я, што яна скарочана, я, мабыць, і не заўважыў бы гэтага, таму што аповесць і цяпер выдатная, вельмі хвалюе»; «На свята ў мяне быў падарунак: твая аповесць «Круглянскі мост». Тое, што ты напісаў, — выдатна… Напісаў ты чэсна, мужна, моцна і пра самае галоўнае…»
Васіль Быкаў і Рыгор Бакланаў. Другая палова 1960 гадоў. З архіва Сяргея Шапрана
«Ну, вось і замкнулася нейкае кола майго жыцця»
Толькі на пачатку 1970-х, калі публічнае ганьбаванне беларускага пісьменніка ў савецкім друку практычна скончылася, калі кадэбэшны нагляд за ім быў ужо не такі відавочны, а ў партыйнага друку паменела спрыту, Бакланаў зноў атрымаў магчымасць выступіць з артыкулам — цяпер ужо пра аповесць «Абеліск» (на гэты раз на старонках «Комсомольской правды»), у сувязі з чым Быкаў пісаў сябру: «Ну, вось і замкнулася нейкае кола майго жыцця, якое было пачата роўна 10 год таму, калі ў «Литературной газете» я прачытаў першую маю маскоўскую рэцэнзію на «Трэцюю ракету» за тваім подпісам. Цяпер у «Комсомолке»… Учора мне пазванілі, але я толькі сёння знайшоў газету, прачытаў і неяк проста расчуліўся — не ад тваёй пахвалы, вядома (хоць і пахвала твая вельмі шмат для мяне значыць), а ад нечага іншага. Напэўна, ад той духоўнай ці, можа, душэўнай еднасці, якая не знікла, а яшчэ больш умацавалася за гэтае, што і казаць, цяжкое дзесяцігоддзе, якое многіх раз’яднала назаўсёды. Я вельмі рады буду, калі ўсё гэта застанецца разам з намі і ў будучым, можа, гэта — адзіная вартая каштоўнасць у наш вельмі неміласэрны час».
Наогул кажучы, беспрэцэдэнтны факт у творчым лёсе Быкава: каб найслынны расійскі пісьменнік не проста выступіў у друку са словам пра «аднапалчаніна па фронту і па лёсу» (цытата яшчэ з аднаго дарчага надпісу Бакланава), але і неаднойчы рэцэнзаваў яго творы. Безумоўна, былі літаратурныя партрэты Быкава і водгукі на яго аповесці, якія належалі іншым вядомым расійскім і савецкім пісьменнікам: Чынгізу Айтматаву, Віктару Астаф’еву, Юрыю Бондараву, Сяргею Залыгіну, Веніяміну Каверыну, Сяргею Смірнову, — але толькі Бакланаў напісаў адразу некалькі артыкулаў, тэмай якіх стала Быкаўская творчасць.
Узаемнасцю адказваў і Быкаў: так, да 50-годдзя сябра ён надрукаваў у газеце «Литературная Россия» нарыс «Верность памяти», а пасля выхаду аповесці Бакланава «Навекі — дзевятнаццацігадовыя» пісаў: «Трэба адразу адзначыць, што ўся ваенная проза Р. Бакланава, пачынаючы ад яго першай аповесці «На поўдзень ад галоўнага ўдару», вылучаецца скрупулёзнай увагай да непаўторных дробязей вайсковага быту, акопнага жыцця, складаных перыпетый бою і чалавечай псіхалогіі ў баі. Будучы майстрам выразнага і ёмістага слова, ён упэўнена валодае фразай, якая нараджаецца думкай і незамутнёным мастацкім бачаннем свету. Як і ў папярэдніх сваіх творах («Пядзя зямлі», «Мёртвыя ганьбы не імуць», «Ліпень 41 года»), у гэтай ягонай аповесці праяўляецца зайздросная свежасць памяці аб тых агняных гадах, якія ўжо так аддаліліся ад нас, несучы ў забыццё многае, што яшчэ нядаўна, здавалася, немагчыма было забыць. Але такая, відаць, асаблівасць чалавечай памяці. На шчасце, сапраўдны мастак не можа сабе дазволіць забыць не толькі важнейшыя падзеі той цяжкай пары, але нават яе, здавалася б, другарадныя дробязі і, што важней за ўсё, — такія важныя для мастацтва моманты, як псіхалогію людзей вайны, іх пачуцці, настрой — свет іх душы».
«З абурэннем і гневам бачым»
У 1990-я — на пачатку 2000-х, калі пачалася новая, яшчэ больш шалёная і зусім ужо гнюсная кампанія ганьбавання Быкава, Бакланаў зноў не змог маўчаць. Так, калі ў 2001 годзе ў эфіры Беларускага тэлебачання на адрас народнага пісьменніка Беларусі прагучалі зневажальныя абвінавачванні, у расійскім друку, у «Общей газете», з’явіўся адкрыты ліст дзевяці рускіх пісьменнікаў, які падпісаў у тым ліку і Бакланаў:
«Мы, пісьменнікі — ветэраны Вялікай Айчыннай вайны, сябры рускага ПЭН-цэнтра, з абурэннем і гневам бачым, як афіцыёзныя СМІ ў Мінску шальмуюць і травяць Васіля Быкава — гонар беларускай літаратуры. Ён названы імі «Василием, не помнящим родства», «літаратурным паліцаем» (мы добра памятаем, у якіх выпадках і дзеля чаго ў нас у свой час ішла ў ход гэтая фразеалогія). Высокапастаўленыя ідэалагічныя паліцаі, якія адчуваюць сябе беспакаранымі, з досведу савецкіх гадоў павінны былі б ведаць, што вялікі мастак перажыве іх, назаўсёды застанецца ва ўдзячнай памяці беларускага народа, дзе ім не будзе месца.
Мы даўно ганарыліся і цяпер ганарымся днямі і справамі Быкава — аднаго з самых годных прадстаўнікоў франтавога пакалення, пісьменніка, дзякуючы якому трагедыя, што спасцігла народ Беларусі ў час вайны, стала вядомая людзям розных краін і моваў. Яго маральны аўтарытэт прызнаецца не толькі чытачамі на яго радзіме, але і за яе межамі. Найперш — у Расіі.
Нам не вядомы імёны закулісных ініцыятараў гэтай кампаніі, але мы цудоўна разумеем, што без высокіх апекуноў і іх адпаведных загадаў падобныя задумы не робяцца. І добра памятаем, колькі гора яны прынеслі ў савецкі час чэсным і таленавітым мастакам, колькі шкоды краіне і айчыннай культуры!
Няўжо ганіцелі Быкава спадзяюцца, што ў сённяшняй Расіі ніхто не паўстане на яго абарону? Няўжо спадзяюцца, што настае час рэстаўрацыі сталінізму, калі траўля пісьменніка ў братняй краіне — гэта ўнутраная справа гэтай краіны і яе кіраўнікоў?
Мы спадзяемся, што шальмаванню Васіля Быкава будзе пакладзены канец, яму прынясуць прабачэнні, а імёны сапраўдных завадатараў ганенняў раскрыюцца.
Р. Бакланаў, К. Ваншэнкін, Д. Гранін, Ю. Давыдаў, В. Кардзін, Л. Лазараў, М. Панчанка, А. Ржэўская, А. Туркоў».
«Быкаў застанецца»
Аднак імёны завадатараў названы, канешне, не былі. Таксама не былі прынесены і прабачэнні. Зрэшты, што ў тым дзіўнага? — калі Васіль Быкаў і яго абаронцы ваявалі супраць фашызму, дык кіраўнік краіны, дзе і ганьбілі славутага пісьменніка, праз паўстагоддзя пасля ўсенароднай вайны публічна хваліў Гітлера і той палітычны рэжым, які быў ім усталяваны ў Германіі: «У свой час Германія была ўзнята з руінаў дзякуючы вельмі жорсткай уладзе, — гаварыў Лукашэнка ў інтэрв’ю нямецкай газеце «Handelsblatt». — І не толькі дрэннае звязана ў Германіі і з вядомым Адольфам Гітлерам. Прыгадайце яго ўладу ў Германіі. Нямецкі парадак фарміраваўся стагоддзямі. Пры Гітлеры гэтае фарміраванне дасягнула найвышэйшай кропкі. Гэта тое, што адпавядае нашаму разуменню прэзідэнцкай рэспублікі і ролі ў ёй прэзідэнта. Я падкрэсліваю, што не можа быць у нейкім чалавеку ўсё чорнае ці ўсё белае. Ёсць і станоўчае. Гітлер сфарміраваў магутную Германію дзякуючы моцнай прэзідэнцкай уладзе. Германія ўзнялася дзякуючы моцнай уладзе, дзякуючы таму, што ўся нацыя здолела кансалідавацца і аб’яднацца вакол лідара».
Пры падобных непрыхаваных сімпатыях Лукашэнкі чакаць прабачэнняў у адрас франтавіка Васіля Быкава — тройчы параненага і цудам не расціснутага ўзімку 1944-га ў Кіраваградскім стэпе гусеніцамі фашысцкага танка — справа дарэмная. Адзінае, на што хочацца спадзявацца і сёння, гэта тое, пра што і казаў падчас нашай з ім гутаркі Рыгор Бакланаў: «Я і цяпер лічу, што ўсе тыя «ўверсе», хто думае, што застанецца ў гісторыі беларускай культуры і літаратуры, яны мо-оцна памыляюцца! — Быкаў застанецца. А з іх імёнамі адбудзецца тое самае, што і з імёнамі тых, хто напісаў ліст у «Огоньке» супраць Твардоўскага — іх імёны засталіся толькі ў заўвагах да Збору твораў Твардоўскага. (Размова ідзе пра публікацыю ў ліпені 1969 г. у часопісе «Огонёк» ліста 11-ці расійскіх пісьменнікаў, якія сцвярджалі, што «Новый мир» пад кіраўніцтвам А. Твардоўскага выступае супраць патрыятызму, пралетарскага інтэрнацыяналізму, што часопіс знаходзіцца пад уплывам буржуазнай ідэалогіі. — С. Ш.) Таксама і імёны сённяшніх уладароў застануцца ў заўвагах да кніг гонару беларускай літаратуры — Васіля Быкава». А ў адным з лістоў да сябра Бакланаў пісаў у далёкае замежжа: «…абодва мы з табой не толькі з мінулага стагоддзя, але з тысячагоддзя, якое сыходзіць. Ці прыгадаюць пра нас у далейшым — бог ведае. Але вось сёння цябе ўзгадваюць: пісьменніка і чалавека Васіля Быкава. Узгадваюць цёпла, па-сяброўску, з любоўю і павагай да ўсяго, што ты зрабіў і робіш. І кнігі твае і імя тваё сёння шмат што значаць для многіх. Дый ты і сам ведаеш, павінен ведаць цану сабе. А за сённяшняе выгнанне табе адплаціцца».
«Ты — гонар не толькі беларускай літаратуры, ты — гонар і літаратуры рускай»
Ужо калі ішлі апошнія дні Васіля Быкава, жадаючы неяк падтрымаць яго, я патэлефанаваў яго сябрам у Маскву. Зрэшты, «Белорусская деловая газета», дзе меркавалася надрукаваць словы расійскіх пісьменнікаў напярэдадні 79-годдзя Быкава, не выйшла з прычыны, якая ад рэдакцыі не залежала, але спецыяльна для Васіля Уладзіміравіча мы раздрукавалі паласу са словамі падтрымкі ў яго адрас. Было там і віншаванне Рыгора Бакланава: як толькі я патэлефанаваў у Маскву і патлумачыў сутнасць свайго звароту, Рыгор Якаўлевіч адразу пачаў гаварыць, нібыта чакаў званка: «Дарагі Васіль, стары дружа! Я ведаю, што ты хварэеш, я ведаю, што 19-га — твой дзень нараджэння. І я хачу, каб табе ў гэты дзень было лягчэй, і хачу, каб ты паправіўся. Ты — гонар не толькі беларускай літаратуры, ты — гонар і літаратуры рускай. Ты — пісьменнік з сусветным імем і сусветнага значэння. Тое, што ты распавёў пра вайну, і так, як ты распавёў, не шмат хто здолеў зрабіць. Я люблю тваю прозу. У думках я разам з табой. Я кожны дзень думаю пра цябе і жадаю табе шчасця і выздараўлення. Твой Рыгор Бакланаў».
Захаваўшы тэлефонныя гутаркі на касеце, думаў прапанаваць Васілю Уладзіміравічу паслухаць іх якраз 19 чэрвеня, калі да яго ў анкалагічны цэнтр у Бараўлянах прыйшла невялічкая група пісьменнікаў: Рыгор Барадулін, Генадзь Бураўкін, Валянцін Болтач, Анатоль Вярцінскі, Сяргей Законнікаў, Анатоль Кудравец. Аднак Быкаў пачуваўся кепска, і адзіны голас, які ён пачуў 19 чэрвеня з той касеты, быў голас Бакланава: ледзь ён загучаў, дыханне Быкава зрабілася цяжкім — мы падумалі, што Быкаву стала дрэнна, і хацелі выключыць дыктафон, аднак Васіль Уладзіміравіч перавярнуўся на спіну і закрыў вочы рукой — ён працягваў слухаць…
«Мы былі з ім на адным фронце»
А праз тры дні была чорная дата 22 чэрвеня, і новае, горкае слова Рыгора Бакланава на старонках «Московских новостей»: «Памёр Васіль Быкаў. Нават самому сабе сказаць балюча гэта. Я ведаў, што яму заставаліся ўжо не гады, не месяцы жыцця, а дні. Ён вярнуўся ў Беларусь, каб назаўсёды застацца ў зямлі. А да гэтага — Фінляндыя, Германія, Чэхія. Ён прайшоў вайну, ваяваў з нямецкім фашызмам, а напрыканцы жыцця, гнаны на радзіме, знайшоў прытулак у Германіі. Вось такі лёс…
Шмат гадоў таму я напісаў у «Литературной газете» пра яго першую ваенную аповесць «Трэцяя ракета». Ужо тады было бачна, што гэта пісьменнік вялікага таленту, які шукае праўду. Пасля мы сустрэліся, і высветлілася, што ў Венгрыі мы былі на адным фронце і нават недзе паблізу. І ў мірныя дзесяцігоддзі ў літаратуры мы былі з ім на адным фронце. Гнаны пры савецкай уладзе, ён, які напісаў «Сотнікава», па якім Ларыса Шапіцька зняла свой лепшы фільм «Узыходжанне», які напісаў аповесці «Мёртвым не баліць», «Знак бяды», пісьменнік з сусветным імем, класік беларускай літаратуры, зноў з узыходжаннем Лукашэнкі аказаўся гнаны. Я развітаўся з ім за тры дні да яго 79-годдзя, за шэсць дзён да яго скону: беларускія журналісты пазванілі з Мінска, запісалі на магнітафон і далі яму паслухаць. Ён быў мужны чалавек, і жыў, і паміраў мужна.
Дарагі Васіль, мінуць Лукашэнкі, вялікія і малыя, а ты быў і застанешся гонарам беларускай культуры».
«Ён такі адзіны»
Наступным разам мы гаварылі з Бакланавым ў маі 2005-га. Рыгор Якаўлевіч казаў тады: «Найталенавіцейшы быў пісьменнік. І сціплы. Сціплы па характары, а не паводле таленту. Думаю, сапраўдны пісьменнік ніколі не разумее маштаб свайго таленту. Не тым ён заняты. Сапраўдны пісьменнік заўсёды не задаволены тым, што напісаў, і заўсёды з жалем думае, што вось і ў гэты раз не здолеў напісаць так, як хацелася, — адлегласць паміж тым, што табе бачылася, і тым, што ў выніку атрымалася, заўсёды ёсць. Ва ўсялякім выпадку, у сапраўднага пісьменніка. Зрэшты, мы неаднойчы гаварылі пра гэта з Быкавым… А людзі малаталенавітыя, але моцна прабіўныя — тыя заўсёды ў захапленні ад таго, што напісалі, ад «маштабу» свайго таленту! І калі яны заўважаць некага, хто таленавіцейшы за іх, адразу ж ненавідзяць яго! Неталенавітыя — зайздроснікі, яны часта помслівыя. У той час як сапраўдны талент толькі радуецца, калі з’яўляецца яшчэ адзін таленавіты чалавек. Вось і ў Быкаве я ніколі не заўважаў незадавальнення ад гэтага… Разумееце, таленту няма чаго асцерагацца, ён жа такі адзіны. Так, могуць быць людзі больш таленавітыя, але ўсё роўна другога такога няма. І тое, што магу сказаць я, — магу сказаць толькі я. Тое, што расказаў Быкаў, — мог расказаць толькі ён і больш ніхто. Якое тут можа быць спаборніцтва, якая зайздрасць?..»
Летам 2007-га з Масквы на мой хатні адрас прыйшоў заказны пакет — з копіямі лістоў Васіля Быкава і кароценькім суправаджальным лістом:
«…Дасылаю Вам частку лістоў Васіля Уладзіміравіча, астатняе здадзена мною ў архіў, у імянны фонд, узяць адкуль не магу: па стане здароўя не выходжу з дому…
Васіля я любіў і люблю яго кнігі. Ён пайшоў, а я затрымаўся на гэтым свеце, але не на доўгі тэрмін.
Жадаю Вам усяго найлепшага.
Бакланаў».
На гэтым нашая сувязь спынілася. Праз два гады Бакланаў пайшоў следам за Быкавым. На адной са сваіх кніг, падараванай сябру, ён некалі напісаў: «І ўсё-такі не можа быць, каб жылі мы дарэмна». І хаця тут гучыць сумненне, але думка гэтая наўрад ці падлягае нават найдрабнейшаму сумненню.