Гісторык Аляксандр Фрыдман: Ёсць нянавісць і жаданне помсціць, людзі не перажылі гэтую траўму

Гісторык, доктар філасофіі Аляксандр Фрыдман разважае на polskieradio.pl пра даносы, якія вярнуліся ў Беларусь.

Аляксандр Фрыдман. Фота з прыватнага архіва

Аляксандр Фрыдман. Фота з прыватнага архіва

 
Ініцыятыва «Кіберпартызаны» рэгулярна апублічвае перамовы сярод прадстаўнікоў улады, сілавікоў. На днях была апублікаваная мапа Беларусі з зафіксаванымі летам мінулага года званкамі ў міліцыю са скаргамі на пратэстоўцаў. Своеасаблівая база даносаў на пратэстоўцаў.
Публікацыя гэтых звестак выклікала дыскусіі і эмацыйную рэакцыю: у сацсетках абмяркоўваюць, на каго даносілі ці не даносілі суседзі, ці маральна апублічваць асабістыя даныя і як іх можна выкарыстаць супраць тых, хто даносіў.
Размаўляем пра такі інструмент, як данос, з гісторыкам, доктар філасофіі Аляксандрам Фрыдманам, даследчыкам гісторыі Еўропы ў ХХ стагоддзі.
– Пагаворым спачатку пра такую з’яву, як данос: наколькі ўвогуле гэта кепска? Бо, калі падумаць, то прыхільнікі Лукашэнкі лічаць іншых правапарушальнікамі і паведамляюць пра гэта ў міліцыю. Можа быць, гэта варта называць свядомай грамадзянскай пазіцыяй?
– Трэба ўлічваць, у якім грамадстве гэта адбываецца. Калі б размова была пра дэмакратычную краіну і людзі нешта сур’ёзна парушалі, займаліся непрыстойнымі, крымінальнымі ўчынкамі, то справа была б іншая. У дэмакратычным грамадстве людзі, якія так робяць, могуць разлічваць, што да іх паставяцца нармальна і суд, і паліцыя. Але ў Беларусі зусім іншая сітуацыя. Усім зразумела, што Беларусь нічога супольнага не мае з прававой дзяржавай, гэта дыктатура, паліцэйская дзяржава. І тыя людзі, якія звярталіся ў міліцыю, рабілі гэтыя паведамленні, то яны, напэўна ж, ведалі ці чулі, што адбываецца з людзьмі, якія трапляюць у пастарункі, на Акрэсціна. Сапраўды, сярод гэтых, хто званіў, ёсць тыя, хто лічыць недапушчальным ці антыдзяржаўным збор людзей з бел-чырвона-белым сцягам. Але некаторыя, відаць, вырашалі і асабістыя пытанні такім чынам.
Гэта разнапланавая тэма. Агулам, калі мы разважаем на гэтую тэму, трэба ўлічваць кантэкст Беларусі. Традыцыя даносаў доўгая, савецкая традыцыя. І мы ўсе ведаем, што адбывалася з людзьмі, на якіх даносілі ў сталінскую эпоху.
– Адсюль жа пытанне пра этыку: публікуюцца асабістыя даныя тых, хто званіў і скардзіўся на бел-чырвона-белы сцяг, на пратэстоўцаў. І гэтыя людзі без суда і следства трапляюць ва ўразлівую сітуацыю.
– Гэта, безумоўна, непрымальна як сродак палітычнай барацьбы ў дэмакратычным грамадстве. Але ў Беларусі няма дэмакратычнага грамадства, у Беларусі няма дэмакратычных інстытутаў, няма незалежных судоў, міліцыя з’яўляецца інструментам, з дапамогай якой рэжым Лукашэнкі вырашае свае палітычныя мэты. У Беларусі з боку дзяржавы і з боку тых, хто супрацьстаіць рэжыму, ідзе барацьба без правілаў. Таму ніхто і не задумваецца пра этычныя моманты. У гэтым сэнсе цягам апошняга года адбыўся жахлівы перакос. І гэта траўма, якая будзе ўплываць на далейшае развіццё Беларусі. Мы бачым тыя ж прадзяржаўныя тэлеграм-каналы, якія публікуюць зняважлівыя, жахлівыя прызнальныя відэа. З этыкай гэта ўвогуле нічога агульнага не мае. А з іншага боку, тыя ж «кіберпартызаны», якія, відавочна, мяркуюць, што не месца для этычных паводзінаў — чаму мы павінны карыстацца этычнымі прынцыпамі? Якая барацьба ідзе супраць нас, так і мы адказваем. Калі гэтая барацьба скончыцца, застанецца шмат пытанняў — якія ўвогуле этычныя крытэры мусяць быць?
– Чаму практыка даносаў такая папулярная менавіта ў дзяржавах, якія абапіраюцца на сілавыя структуры, у паліцэйскіх дзяржавах?
– Бо яны зацікаўленыя ў тым, каб усе праявы, якія лічацца антыдзяржаўнымі, іншадумствам, былі выкараненыя. Гэта ўспрымаецца не як іншы погляд на падзеі, а менавіта як варожасць. Людзі, якія крытыкуюць Лукашэнку, ці тыя, хто выходзіў на пратэсты, іх абвінавачваюць у акцыях супраць дзяржавы, а не супраць Лукашэнкі і яго ўрада. Ва ўсведамленні гэтага рэжыму Лукашэнка і яго атачэнне — гэта і ёсць беларуская дзяржава. А тыя, хто супраць іх, супраць дзяржавы і ворагі дзяржавы. У такой сітуацыі прапаганда наадварот падкрэслівае, што трэба даносіць як мага больш і часцей. І калі вернемся да першага пытання, то такі рэжым зацікаўлены ў знішчэнні вонкавага іншадумства. Яны вымушаныя карыстацца дапамогай даносчыкаў, бо, калі іх не будзе, то і выкараніць іншадумства будзе складана.
– Афіцыйная прапаганда цяпер шмат кажа пра адзінства народа, прымірэнне і гэтак далей. Што вы агулам можаце сказаць пра магчымасці прымірэння пасля такога супрацьстаяння?
– Зразумела, значная беларускага насельніцтва, якая не цікавіцца палітыкай ці імкнецца заставацца па-за палітыкай, не так балюча рэагуе на тое, што адбываецца. Тое, што людзі імкнуцца аберагаць сябе ад непрыемных навін, нармальна. Бо жыць з гэтым, тым больш знаходзячыся ў Беларусі, вельмі цяжка. Гэта зразумела. Але я назіраю за рэакцыяй на матэрыялы, якія сыходзяць ад «кіберпартызанаў». Цікаўнасць вялікая: гэта і абмеркаванні, і прагляды. Гэта значыць, што падзеі, якія былі і працягваюцца, па-ранейшаму ўплываюць на значную колькасць людзей. Многія ўцягнутыя ў гэтую тэму. Так, ты не можаш адкрыта пра гэта казаць. Але, відавочна, ёсць нянавісць і жаданне помсціць. Гэта бачна ў абмеркаваннях, у прыватных размовах. Людзі не перажылі гэтую траўму. Спатрэбіцца вялікі час, каб траўма прайшла. Прыйдзе момант — і гэтыя пачуцці зноў выплюхнуцца. Так грамадства не працуе, старонку немагчыма перагарнуць. Сапраўдная перапрацоўка гэтай тэмы і гэтых эмоцый — гэта ўсё наперадзе.
Аляксандр Фрыдман — гісторык, доктар філасофіі, спецыяліст у гісторыі Еўропы ХХ стагоддзя, выкладае гісторыю краін Усходняй Еўропы ва Універсітэце імя Генрыха Гайнэ (Дзюсельдорф) і найноўшую гісторыю Еўропы ў Саарландскім універсітэце (Саарбрукен).