«Жыццё не за, а перада мной». Лёсы расстраляных паэтаў: Юлій Таўбін

Ноч з 29 на 30 кастрычніка 1937 года была адной з самых страшных для Беларусі. Бальшавіцкія каты пазбавілі нашу краіну голасу — голасу сумлення — расстраляўшы 26 беларускіх паэтаў, пісьменнікаў, перакладчыкаў. 26 жыццяў. Дзясяткі кніг. Сотні вершаў. Адна беларуская культура, якая і па сёння перажывае гэтую вялікую страту.

246482715_1257287844790927_5455643313726204499_n.gif


Да гадавіны «Ночы расстраляных паэтаў» «Новы Час» расказвае пра некаторых з тых, чые вершы ўжо больш за 80 гадоў шапочуць хвоі ў курапацкім лесе.

Юлій Таўбін


Юлій Таўбін (сапр. Юдаль Абрамавіч Таўбін) — той рэдкі прыклад «беларуса па духу», калі зусім няважна, дзе ты нарадзіўся і на якой мове гаварыў — Беларусь усё адно будзе ў тваім сэрцы.

«Беларускі Арцюр Рэмбо», як называе Таўбіна Андрэй Хадановіч, нарадзіўся 2 (15) верасня ў рускім горадзе Астрагожску Варонежскай губерні (цяпер — Варонежская вобласць). Маленства будучага паэта прайшло там жа, а ў 10 гадоў ён апынуўся ў Беларусі: сям’я Таўбіных пераехала ў Мсціслаў, дзе Юлій паспеў скончыць «сямігодку» (1928) і адвучыцца ў педагагічным тэхнікуме.

Свой першы верш Юдаль Абрамавіч надрукаваў, калі яму было 15, у часопісе «Маладняк Калініншчы» (Клімавічы). Праз чатыры гады свет убачыць яго першы зборнік.

Паэт, дзіця гарадскіх вуліц, яшчэ ў Мсціславе ён пісаў гораду поўныя закаханасці вершы, якія пасля зробяцца аднымі з найяскравейшых прыкладаў урбаністыкі ў беларускай паэзіі.

У 1931 годзе паэта вітае Мінск, дзе Таўбін вучыцца на літаратурным факультэце Мінскага педуніверсітэта, жыве ў пакойчыку на вул. Розы Люксембург разам з сябрамі, якім за гады сяброўства ён напісаў і прысвяціў не адзін свой верш. Юлька, як ласкава называлі яго Аркадзь Куляшоў і Зміцер Астапенка, вельмі тонка адчуваў гэтыя сувязі паміж людзьмі і так жа тонка ўмеў падбіраць да іх словы.


***


Вечар... ў горадзе вечар... Снягі пасінелі...

І дрыжыць тэлефонная сець...

Толькі крокі па цёмных, шырокіх панелях

I ўначы не пакінуць гручэць.


Маладзік у нябёсах блукае бязмежных,

А на вуліцах — ноч... мітульга...

І ля бліжняй да нас трансфарматарнай вежы

Электрычных праменняў дуга.


Знекуль чуюцца гукі фабрычнае песні,

Недзе дыша магутны матор...

Вечар... У горадзе вечар... Над горадам месяц,

А за горадам снежны прастор.


Блізкаму


Мне праз тлум і гоманы сталіцы

За шырокай даллю палявой

Часта зданню прад вачмі мігціцца

Нечакана — блізкі вобраз твой.


Недзе там, дзе шолахі і ветры,

Дзе кастрычнік вольхі абгаліў,

Можа, пішаш гарадскім паэтам

Просты, шчыры і адданы ліст.


Выкладаеш сціслы свой жыццёпіс:

«Быў пастух... Калгаснікам цяпер...

Дасылаю ў вашую часопісь

Свой другі — апрацаваны верш».


...За акном маім шуміць сталіца.

Дружа мой! За даллю палявой

Многа вас, нязведаных, таіцца —

Вось таму так блізкі вобраз твой.


Веру я, што здзейсніцца твой вырак,

Поле песні трэба шмат араць...

Прынясеш калісьці ў вершах шчырасць,

Паслядоўнік, нашчадак і брат.


Ці пачуеш ты мой голас ветлы?

Недзе там, сярод пажатых ніў,

Ходзяць ветры і гуляюць ветры

І кастрычнік вольхі абгаліў.


Два гады працягнуўся раман Юлія Таўбіна з Мінскам: у 1933 годзе яго ў першы раз арыштавалі і выслалі ў Цюмень, дзе ён працаваў у мясцовым тэатры і ў вольны час пісаў вершы па-руску. У лістападзе 1936 года няспынны махавік сталінскіх рэпрэсій у другі раз дабраўся да паэта, і Таўбіна паўторна арыштавалі і этапавалі ў Мінск. Апошні год жыцця ён правёў за кратамі, пад допытамі і катаваннямі, а 29 кастрычніка 1937-га калегія Вярхоўнага суда СССР вынесла яму смяротны прысуд, які быў выкананы ў той жа дзень, дакладней, у тую ж ноч.

Лінія жыцця Юлія Таўбіна гвалтоўна абарвалася ў 26 гадоў, за якія ён паспеў выдаць 5 кніг, напісаць некалькі паэм (паэма «Таўрыда» — адзін з самых трагічных тэкстаў Таўбіна — выйшла асобным выданнем у 1932 г.), у тым ліку незавершаных, а таксама перакласці з тузін замежных аўтараў на беларускую мову, сярод якіх — Уладзімір Маякоўскі, Антон Чэхаў, Ёган Вольфганг Гётэ і Генрых Гайнэ. Уласныя кнігі Юлій Таўбін выдаваў як ніхто іншы: усе пяць штук убачылі свет фактычна за два гады, прычым апошняя мела назву «Мая другая кніга» (1932) і планавалася, адпаведна, другой па ліку пасля зборніка «Агні» (1930), але нешта пайшло не так, і паміж першай і другой з невялікім перапынкам з’явіліся «Каб жыць, спяваць і не старэць...» (1931) і «Тры паэмы» (1932).

Пасмяротная спадчына паэта налічвае яшчэ тры зборнікі, два з якіх выйшлі да 70-х («Выбраныя вершы», 1957 — пасля дзвюх рэабілітацый 1956–1957 гг.; «Вершы» — 1969 г.), а пасля — доўгія гады цішыні. Толькі ў 2017 годзе дзякуючы паэту і перакладчыку Андрэю Хадановічу ў серыі «Паэты планеты» з’явіўся томік «Выбранага» Юлія Таўбіна, куды ўвайшлі не толькі ўласна беларускія вершы аўтара, але і пераклады з рускай. А верш «Ты помніш», прысвечаны Змітру Астапенку, стаў песняй, якую напісаў і выконвае Лявон Вольскі.


Ты помніш


                           Зм. Астапенку
Ты помніш, помніш, безумоўна,

І тую ноч, і той настрой,

Што панаваў над намі роўна, —

І над табой, і нада мной. 


Драты дрыжалі пераборам,

Аб нечым дзіўным месяц сніў,

І рысы даўняга сабора

Так чотка млелі ў вышыні.


Нячутна шамацела лісце,

Саткалі зоры з срэбра ніць...

У тую ноч мы пакляліся

Жыць і любіць...               

Любіць і жыць.


І мы жылі... І мы любілі...

І неслі прагу і любоў...

Часы дзяціных сноў-ідылій

Да нас не вернуцца ізноў...


Жыццё далей нас весці стане,

Надорыць новых песень-дум,

І мужнай сталасці жаданні

На нас пячатку пакладуць.


А ўжо не вернецца з гадамі

Ні тая ноч, ні той настрой,

Што панаваў тады над намі —

І над табой, і нада мной.


***


Даверлівы — зусім не скептык —

Ўсяму я веру, ўсё цаню...

Як толькі ноч накіне кепку,

Лаўлю і шум, і цішыню...


Мне ўсё тут люба...

Ўсё знаёма —

Будынка даўняга фасад...

Ў забытым садзе — патаёма

Так хітра сплеценых прысад...


Завулкаў ціш і вуліц шумы,

Недатыкальнай сіні гладзь,

І гэты дом, і сіні нумар

На ім:16/45.


Урыўкі з паэмы «Таўрыда»


*

У царыцы грацый і муз

апусцее потым палацца...

Адвядуць, можа, месца яму

ў гістарычных вучоных працах. 


Потым Блерыё                 

   першы                       

ўзляціць,

потым радыё               

гукі зловіць

і пракрэсліць             

каналаў                       

    ціш

дасканалы             

маторны човен. 


Але доўгіх стагоддзяў лёс —

ён надоўга адзнакаю лёг. 


Будзе ў Пушкіна ля дзвярэй

доўга стукаць “презренный еврей”. 


Яшчэ будзе ізноў і зноў

захліпацца ў крыві Кішанёў, 


яшчэ будзе на сто гадоў

адгукацца ўшыркі і ўздоўж: 


— Бі жыдоў! Бі паганых жыдоў!

— Бі жыдоў! 


*

Пагром пачынаецца так:                                   

          на рынку

п’яны салдат, невядомы нікому             

(падрана кашуля,                                 

ў крыві барада ўся),


крычыць:     

«апо-ошнюю...                   

хлеба...                           

скарынку-у...


апошнюю...             

хлеба...                   

і тую абважылі хрыстапрадаўцы!..» 


Тады —       

у іншым канцы народу

чалавек з насунутым на вочы картузом

і сукаватым дубнячком —

пачынае разважаць                     

пра жыдоўскія ўціскі,

што ад іх усе нашы нядолі і нягоды,

што цар дазваляе сваім сыном

біць гэту нечысць да самага скону,

хаты іх развеяць па свеце тлом. 


Тады крычаць аднекуль зблізку:

— Бі       

жыдоў           

і сіцылістаў! 

Так пачынаецца пагром.


*

Яны нас уціскаюць, рабуюць усё чыста,

яны паўстаюць на бацюхну-цара...

— Бі       

жыдоў

і сіцылістаў!

— Ур-ра! 


Грошы нам круцяць, жонак нашых ціскаюць,

кідаюць бомбы ў бацюхну-цара...


— Бі       

жыдоў

і сіцылістаў!

— Ур-ра! 


Дзяцей нашых рэжуць і кроў п’юць міскамі,

просяць прыгону ў бацюхны-цара...


— Бі       

жыдоў

і сіцылістаў!

— Ур-ра! 


Вось што мне сказаў анегдысь пан прыстаў:

«Беце іх у славу бога і цара!»


— Бі       

жыдоў

і сіцылістаў!

— Ур-ра!


*

Так пачынаецца пагром

і ломіць вокны важкі лом,

і аканіцы плюшчыць дом,

бразгочуць шкельцы шыб —

і хаты іх зраўняюць з тлом

пад мяккім сонечным святлом,

змяшаюць з шумам першых стром

іх перадсмертны хрып. 


Так пачынаецца пагром...

Калі ў паветры пух пярын

і перад смерцю бачыць сын,

як гіне маці пад нажом —

апошні ў памяці націн.


Так пачынаецца пагром —

дзе хруст і храст, дзе хрып і храп,

дзе душаць горла клешчы лап,

кладуцца пластам мерцвякі,

дзе сотні стогнаў стыгнуць, каб

аджыць дакорам на вякі. 


*

А калі —     

душаць цябе,             

пачынаюць цкаваць, як шчанё,

Гвалцяць дачок тваіх,       

забіваюць               

сыноў тваіх —

Тады бацькаўшчына —     

перастае быць бацькаўшчынай

І ходзяць кругі перад вачыма —                             

                                 жоўтыя, жоўтыя... 


А калі —       

гоняць цябе, —             

стагнаць пачынай?

З голаду памірай,       

калі адмоўлена ў працы?

Хай тады тройчы праваліцца праклятая                                       

бацькаўшчына!

Хай яна будзе для іншых ласкаваю                                 

бацькаўшчынай!

Попел яе спапялі!       

Схапі яе чорная немач!

І ўводзяцца ў слоўнікідзве новыя грацыі —

«Імі»       

і «Эмі». 


Пакідаецца       

ўсё роднае і блізкае,

наседжанае доўгімі гадамі...

Параход гутаецца, як калыска,

з людзьмі, трубамі і вінтамі. 


На палубе пасажыраў трэцяе класы,

дзе куфэрак на куфэрку       

                                  і душа на душы, —

можна б аперціся на балясы,

але марская хвароба       

                             не дае жыць. 


Міланскі шкляр,       

схіліўшыся, шэпча:

«Sancta Madonna!»

А-ах...     

Га-ах...               

Дзеці галосяць...                     

                                                   Лаецца капітан...


Лэйзер,     

сціснуўшы скроні,           

згадвае пра Іону

і як яго злопаў     

добры Левіятан. 


Людзі     

нежывымі галасамі       

расказваюць свае гісторыі —

усе яны падобны адна на адну...


Людзі     

     ляжаць

ад валасоў да пазногцяў хворыя...

Ці бачылі яны     

                       вясну? 


А з музычнага салона               

першае класы

далятае...               

                 Nocturno?                             

                                     Вальс?                                     

     — Не ўсё роўна...

Дзеці адной бацькаўшчыны,

                                    дзеці адной класы, —

радасць       

усміхнецца вам               

не ў шляхох вандроўных!



З нізкі «Смерць»


1


Калі я буду паміраць                 

і рабіцца дакучным целам...

А я хачу, каб гэта было не хутка, — таму

Я цяпер хачу жыць, жыць, —

жыць жыццём, аднаму мне зразумелым,

Жыццём, уласцівым толькі мне аднаму.

Бачыць, як сонца смяецца на брудным акне,

Акунаць сваё цела ў халодныя ўлонні рэчак,

Плысці на моры ў рыбачым чаўне,

Хадзіць па полі сярод цнатлівых грэчак.

Я хачу спатыкаць сяброў і таварышак,                                                       

маладых і сталых;

Хачу даверлівых жаночых пацалункаў

і моцных поціскаў мужчынскіх рук,

Каб адчуванне жыцця ніколі мяне не пакідала, —

Поўнае і шматкаляровае,                                 

як вясёлкавы паўкруг.

Я хачу наведаць аграмадныя гарады,

Далёкія краіны з мовамі чужымі, —

Я хачу,

каб свет       

             паветра,                           

                            сухазем’я                           

                                                 і вады

Жыў,

          дрыжаў       

 у кожнай, самай дробнай маёй жыле.

Каб мяне хвалявалі

страты, здабыткі, развітанні і стрэчы,

Каб я мог сказаць пра сябе:

«Я жыў, пакуль мой тэрмін не прайшоў...

Каб мяне праціналі сваёю магутнасцю рэчы

Блізкіх маіх спадарожнікаў-таварышоў.

Хачу

жыць,         

падаючы,

але не занепадаючы.

Высока паднятым сілай часоў,

здабыць сталае месца на гале зямной.

Ведаю свае заганы.

Але гэта — мая задача.

Мне —дваццаць першы год.                             

Жыццё не за, а перада мной.


У артыкуле выкарыстаныя матэрыялы кніг «Расстраляная літаратура» («Беларускі кнігазбор», 2008), «(Не)расстраляныя» («Янушкевіч», 2021), сайта «ПрайдзіСвет», лекцыі Андрэя Хадановіча і артыкула Віктара Жыбуля.