Чырвоныя дні календара
Беларусь — краіна ідэалагічных парадоксаў. Дзе яшчэ ў наш час пастаянныя напаміны пра вычарпанне ліміту рэвалюцый так гарманічна спалучаюцца з помнікамі галоўнаму рэвалюцыянеру-практыку XX стагоддзя?
Штогод адзіны палітык (АП) віншуе беларусаў з Днём Кастрычніцкай рэвалюцыі. Слова «вялікая», звыклае для слыху савецкага чалавека, выпала з назвы свята, але дзень у календары па-ранейшаму «чырвоны». А гэта галоўнае. Важная не нагода — важны выходны.
Дзень незалежнасці ў Беларусі прымеркаваны да Дня вызвалення горада Мінска ад гітлераўскіх захопнікаў (3 ліпеня), а не да дня прыняцця Дэкларацыі аб дзяржаўным суверэнітэце Беларускай ССР (27 ліпеня). Здавалася б, ініцыятарам пераносу даты галоўнага дзяржаўнага свята лагічней было б абраць 1 студзеня. У гэты дзень у 1919 годзе была абвешчана БССР. Але ў бюракратыі адсутнічае адназначны погляд на рэвалюцыю. Яе спадчына, у адрозненне ад спадчыны «нашай Перамогі», не ўпісваецца ў афіцыйную версію гераічнай гісторыі.
Між тым, набліжаецца круглая дата — 100-годдзе «бальшавіцкага перавароту», «кастрычніцкага паўстання», «Вялікай Кастрычніцкай рэвалюцыі» (ідэалагічна блізкае падкрэсліць). У Расіі падрыхтоўка да юбілею ўжо ідзе. У прыватнасці, Савет бяспекі заклікаў абараніць ад фальсіфікацый Кастрычніцкую рэвалюцыю. Ён рэкамендаваў «праводзіць узгодненую інфармацыйную палітыку, ствараць, развіваць і ўкараняць механізмы выяўлення ў СМІ і інтэрнэце прыкмет інфармацыйных кампаній, скіраваных на скажэнне гісторыі», а таксама «прыцягваць да сумесных мерапрыемстваў дзяржаў-чальцоў Арганізацыі Дамовы аб калектыўнай бяспецы». Без АДКБ тут не абысціся, такім чынам, і без нас.
Не падзея, а працэс
«Там, дзе да мінулага датыкаецца ўлада, — тлумачыць філосаф Аляксандр Рубцоў, — гісторыю больш не вывучаюць, ёю кіруюць як абмежаваным рэсурсам — прадметам яшчэ адной дзяржаўнай манаполіі». Але, як ужо пазначана вышэй, у бюракратыі адсутнічае адназначны погляд на рэвалюцыю. Адсюль праблема з фармаваннем манаполіі.
У сваіх штогадовых віншаваннях з нагоды Дня Кастрычніцкай рэвалюцыі АП пералічвае стандартны набор рэвалюцыйных дасягненняў: даступныя сацыяльныя выгоды, ідэалы раўнапраўя, міру, міжнацыянальнай згоды, магутны рывок у развіцці прамысловасці, сельскай гаспадаркі і г.д.
Але 1917 год — гэта адначасова і год крушэння аўтарытарнага царскага рэжыму. Ладзіць дыскусіі на тэму страты ўстойлівасці адзінаўладдзя ў крызісных сітуацыях раўназначна згадкам пра вяроўку ў доме павешанага.
Для праціўнікаў афіцыйных ацэнак рэвалюцыя — гэта разрыў гістарычнай пераемнасці, гэта хаос, які спарадзіў бальшавіцкую дыктатуру. Такім чынам, кожны ўкладае свой уласны сэнс у рэвалюцыю. Барацьбу сэнсаў мы і назіраем, але пачалася яна не сёння і не ўчора — і скончыцца не заўтра. Вялікае бачыцца на адлегласці, і новыя пакаленні будуць па-новаму асэнсоўваць знакавыя гістарычныя падзеі.
Прадстаўнікі майго пакалення (60 ± 5) сустрэліся 2–3 лістапада ў Таліне на канферэнцыі «Рубікон–2016», пралогам якой паслужыла дыскусія «100 гадоў Кастрычніцкай рэвалюцыі. Ці трэба нам чакаць новую рэвалюцыю ў 2017?»
На жаль, размовы на ўзроўні азбукавых паліталагічных ісцін не атрымалася. Усё звялося да жыццёвых уяўленняў пра рэвалюцыю як пра гістарычны момант, пра падзею, падчас якой даведзены да адчаю народ зрынуў ненавіснага тырана і яго кліку («Бежит матрос, бежит солдат, стреляют на ходу»).
Між тым, рэвалюцыя — гэта не падзея, гэта працэс. Тут напрошваецца паралель з лавінай у гарах. Для яе сыходу патрэбныя секунды, а падставай для пачатку руху снегу можа паслужыць гучны крык. Але нагоду не варта блытаць з прычынай, а дакладней, з цэлым «букетам» прычын.
У дачыненні да рэвалюцыі марксісты звычайна кажуць пра «аб’ектыўныя фактары», самы вядомы з якіх — няздольнасць вярхоў кіраваць па-старому. Прыгледзімся да яго больш уважліва.
Нарада як праблема
20 верасня АП даручыў намесніку прэм’ер-міністра Міхаілу Русаму і міністру сельскай гаспадаркі і харчавання Леаніду Зайцу «да лістапада падрыхтаваць пашыраную нараду, на якой плануецца дэталёва разгледзець сітуацыю ў сельскай гаспадарцы і эфект ад мер, што робяцца дзеля падтрымання дадзенай сферы».
На момант падрыхтоўкі артыкула (8 лістапада) нарада праведзена не была. Падобная невыканаўчасць з боку топ-чыноўнікаў даўно стала нормай у Беларусі. Чытачам, якія сумняваюцца ў такой катэгарычнасці высновы, нагадаю, што яшчэ ў снежні 2013 года на рэспубліканскай нарадзе па пытаннях будаўнічай галіны АП прыняў рашэнне «як мінімум раз на паўгода збірацца ў такім складзе, каб на сістэмнай аснове даваць сігналы ўсяму грамадству пра праблемы, якія ўзнікаюць, і шляхі іх вырашэння».
На думку АП, першачарговага разгляду патрабавалі праблемы ЖКГ і аграпрамысловага комплексу. Праца закіпела. Былі створаны рабочыя групы пад кіраўніцтвам старшыні Камітэта дзяржкантролю Аляксандра Якабсона і прэм’ер-міністра Міхаіла Мясніковіча.
Але абяцаным сігналам дайсці да беларускага грамадства не было наканавана. «У такім складзе» чыноўнікі больш ні разу не збраліся. Прычына мне не вядомая. Мяркую, узніклі праблемы з арэндай залы ў Палацы Незалежнасці.
Вынікі працы камісіі па ЖКГ адгукнуліся беларусам у студзені 2016 года двухзначных ростам тарыфаў. АП, калі даведаўся пра гэта бязладдзе, натуральна, абурыўся. 22 лютага ён даручыў надзець «кайданкі на тых, хто не выканаў даведзеныя па майму загаду тарыфы». Самае пацешнае ў гэтай гісторыі — тое, што абавязак выканаць ролю багіні адплаты Немезіды быў ускладзены на... старшыню Камітэта дзяржкантролю. Вось толькі прозвішча галоўнага кантралёра краіны пачыналася да таго моманту не на апошнюю, а на першую літару алфавіту — Анфімаў.
Няздольнасць вярхоў кіраваць па-старому ў перакладзе на сучасную беларускую мову азначае фарміраванне арганізацыйнага кампанента рэвалюцыйнага крызісу. Прыклады сыплюцца як з рога багацця. Але калі яшчэ некалькі гадоў таму так званая «моцная дзяржава» распрацоўвала планы эканамічных мерапрыемстваў і спрабавала іх выконваць (як правіла, беспаспяхова), дык сёння праблемы пачынаюцца ўжо на арганізацыйнай стадыі.
Здавалася б, што можа быць прасцей для бюракратычнай сістэмы, чым правядзенне нарадаў? Запланаваў — правёў. Прыняў выніковы дакумент, а далей хоць трава ні расці. Але вось з нейкага моманту нават правядзенне нарадаў ператварылася ў праблему. У якасці каментара працытую гісторыка Уладзіміра Булдакова: «Ва ўсіх архаічных сістэм — адзін канец: улада альбо закісае ад бязволля «самадзержцаў», альбо дранцвее ад тупасці бюракратыі».
Марыць не шкодна
Прызнаючы вядучую ролю ўнутраных фактараў у фарміраванні рэвалюцыйнай сітуацыі, нельга забываць, што Кастрычніцкая рэвалюцыя і Перабудова сталіся адначасова рэакцыяй традыцыяналісцкай большасці на выклікі глабалізацыі. У першым выпадку гаворка ідзе пра сталыпінскія рэформы, якія выштурхоўвалі абшчыннага селяніна ў рынкавую стыхію. У другім — пра заходняе спажывецкае багацце, своеасаблівы аналаг дабрабыту пры камунізме, які Хрушчоў паабяцаў на XXII з’ездзе КПСС.
Прарабы перабудовы лавілі «чалавека савецкага» на магчымасць дасягнення заходняга ўзроўню дабрабыту і багацця. Змучаны стаяннем у чэргах па дэфіцыт, такі чалавек лёгка пачынаў адчуваць сябе прыхільнікам рынку і парламентарызму.
«Гісторыя — гэта не настаўніца, а наглядчыца, — тлумачыў у адной са сваіх лекцый гісторык Васіль Ключэўскі. — Яна нічому не вучыць, але сурова карае за няведанне ўрокаў». Дэфіцыту тавараў беларуская мадэль дала рады, але з кожным днём усё горш спраўляецца з дэфіцытам грошай. 2014 год краіна скончыла з нулявым ростам даходаў насельніцтва, у 2015 годзе афіцыйная статыстыка зафіксавала 6%, у 2016-м будзе 7%.
Новы трэнд, аднак. З яго няма выйсця ў рамках беларускай мадэлі. Гэтую горкую праўду прыхільнікам АП яшчэ толькі трэба будзе ўсвядоміць. Веды памнажаюць смутак, і не выключана, што той, хто пачынае адчуваць сябе нікім, зноў захоча стаць усім, але не за кошт уласных намаганняў, а ў чарговы раз — за кошт наіўнай веры ў замежжа, якое «нам дапаможа».
Аднак гэта далёка не адзіны дэфект беларускай мадэлі. Яе своеасаблівасць здольная толькі змікшыраваць сацыяльнае расслаенне, але не ліквідаваць яго цалкам. У «тлустая» гады, калі эканамічны рост «уздымаў усе лодкі», дыферэнцыяцыя даходаў не спараджала масавага незадаволенасці, аднак сёння тэма роўнасці і справядлівасці пачынае ўсё часцей нагадваць пра сябе.
А лепшыя ўзоры «дзяржавы для народа» сёння дэманструе Захад. Як тут ні прыгадаць шведскую мадэль ды памарыць пра магчымасць пераносу яе на родную глебу. Але адзін з нявывучаных урокаў гісторыі заключаецца ў тым, што ўсялякая рэвалюцыя — гэта спалучэнне ўтопіі і традыцыі на грэбні чалавечых надзей і роспачы.