Прымат Інстытута сацыялогіі супраць прымату НІСЭПД

Вынікі апытанняў дзяржаўных сацыялагічных службаў супярэчаць афіцыйнай міфалогіі, а таму не публікуюцца.

Доктар сацыялагічных навук, прафесар, дырэктар Інстытута сацыялогіі НАН Беларусі — гэта ўсё Катляроў Ігар Васільевіч. Натуральна, да яго за прафесійным каментарам і звярнуліся аўтары нашумелага фільма «Прымат НІСЭПД». Цытую: «Мы заўсёды ў сваім інстытуце дзівімся, адкуль бяруцца гэтыя сацыялагічныя дадзеныя. Потым яны з’яўляюцца ў інтэрнэце. Потым іх абмяркоўваюць. Робяць нейкія высновы, у той жа час зусім не зразумела, што і адкуль бярэцца. І я неаднаразова казаў пра тое, што гэтымі дадзеным верыць нельга. Усё гэта, вядома, падман, безумоўная падтасоўка».

Не буду спрачацца з масцітым навукоўцам. Але падманы і падтасоўкі мяне не цікавяць. Мяне цікавіць ісціна. Калі ў НІСЭПД шукаць яе бессэнсоўна — бо гэта сумнеўная структура, якая з Інстытутам сацыялогіі і побач не стаяла, — значыць, знаходзіць праўду трэба ў іншым месцы.

А хто замаўляе?

«Місія Інстытута сацыялогіі НАН Беларусі, — чытаю на сайце інстытута, — сістэмнае вывучэнне стану і дынамікі развіцця палітычнай, эканамічнай, сацыяльнай і культурнай сфер Рэспублікі Беларусь на аснове правядзення рэгулярных фундаментальных і прыкладных сацыялагічных даследаванняў».

Якая ўдача! Мяне якраз цікавяць не адрывістыя і фрагментарныя веды пра беларускае грамадства, а атрыманыя на падставе сістэмнага вывучэння. Такім чынам, я на правільным шляху! Хутка праглядаю сайт, але ніякай канкрэтнай інфармацыі не знаходжу. Ні адной табліцы, ні аднаго графіка.

Прычыну няўдачы мне дапамагла зразумець журналістка інфармагенцтва БелаПАН Таццяна Каравянкова. З аналагічнай мэтай яна звярнулася за тлумачэннем да вучонага сакратара арганізацыі Ірыны Лісоўскай. І вось які адказу быў атрыманы: «Даследаванні робяцца па замове, вынікі перадаюцца заказчыку. У адкрыты доступ вынікі даследаванняў, як правіла, не выкладваюцца, таму што гэта інтэлектуальная ўласнасць».

Тут патрэбна тлумачэнне. Адзін з вядучых сацыёлагаў сучаснасці, прафесар Каліфарнійскага ўніверсітэта Майкл Буравой аддзяляе публічную сацыялогію, якая звяртаецца да неакадэмічнай супольнасці, ад прафесійнай, крытычнай і прыкладной. Апошняя існуе для замоўцы і на яго грошы. Таму няма нічога дзіўнага ў тым, што замоўца не толькі вызначае мэты даследавання, але і з’яўляецца эксклюзіўным уладальнікам атрыманых вынікаў.

Але хто замаўляе сістэмнае вывучэнне «стану і дынамікі развіцця палітычнай, эканамічнай, сацыяльнай і культурнай сфер Рэспублікі Беларусь»?

Можна, вядома, выказаць здагадку, што акадэмічны інстытут на рэгулярнай аснове праводзіць апытанні па замовах бізнесу. Але бізнес пералічанымі вышэй сферамі, як правіла, не цікавіцца. За чый жа тады кошт дзяржаўная даследчая структура пад кіраўніцтвам масцітага навукоўца выконвае сваю місію? Я мяркую, за бюджэтныя грошы, г. зн. за грошы падаткаплацельшчыкаў.

Падаткаплацельшчыкі (яны ж НАРОД) і павінны з’яўляцца эксклюзіўнымі ўладальнікамі атрыманых вынікаў. Гэтая выснова не супярэчыць Канстытуцыі, якая, калі хто забыўся, пачынаецца словамі: «Мы, народ Рэспублікі Беларусь (Беларусі), зыходзячы з адказнасці за сучаснасць і будучыню Беларусі, усведамляючы сябе паўнапраўным суб’ектам сусветнай супольнасці...»

Вось такі ў нас паўнапраўны суб’ект сусветнай супольнасці, і гэтаму суб’екту спадарыня Лісоўская і яе тытулаваны кіраўнік адмаўляюць у праве ведаць праўду пра самога сябе нават за ўласныя грошы.

«Еўрабеларусы» галасуюць за Лукашэнку

Мая кампутарная бібліятэка на слова «Катляроў» адгукнулася файлам, што змяшчае стэнаграму анлайн-канферэнцыі масцітага навукоўца, якая адбылася ў БелТА 29 кастрычніка 2011 года.

Цікавы дакумент. Двойчы на год Інстытут сацыялогіі праводзіць маніторынг сацыяльна-палітычнай сітуацыі ў краіне, вывучае стаўленне беларусаў да палітычных структураў, палітычных партыяў і да праблемных пытанняў. Вынікі маніторынгу «мы стараемся данесці да шырокай аўдыторыі. Яны размяшчаюцца ў нас на сайце, актыўна друкуюцца ў сродках масавай інфармацыі». Плюс да ўсяго інстытут выпускае сацыялагічны альманах — зборнік навуковых прац супрацоўнікаў інстытута і вядомых у краіне сацыёлагаў.

Альманах знаходзіцца ў адкрытым доступе. Апошні нумар аб’ёмам у 496 старонак выйшаў у 2016 годзе. Да маёй радасці, у артыкуле Смірновай Р. А. «Матывы выбару рабочай прафесіі і інтэграцыі ў вытворчасць моладзі краіны» мне ўдалося адшукаць некалькі лічбаў, якія характарызуюць рэакцыю беларусаў на эканамічны крызіс. Само ж паняцце «эканамічны крызіс» у альманаху адсутнічае. Такое вось своеасаблівае разуменне таго, што ў сапраўдны момант з’яўляецца «праблемным пытаннем».

Між іншым, «некалькі лічбаў» Смірновай прынцыпова не адрозніваюцца ад дадзеных НІСЭПД. І гэта далёка не адзінкавы выпадак. У стэнаграме анлайн-канферэнцыі Катлярова ёсць пасаж, прысвечаны геапалітычнай арыентацыі беларусаў: «Траціна насельніцтва згодная, каб Беларусь увайшла ў Еўрапейскі саюз». Такі ўзровень еўрапейскіх пераваг цалкам у рэчышчы даследаванняў НІСПД!

Але якім чынам «еўрабеларусы» ўмудраюцца дружна падтрымліваць на прэзідэнцкіх выбарах Лукашэнку, зразумець я не змог. Ні на сайце інстытута, ні ў альманах тлумачэнняў з гэтай нагоды знайсці не атрымалася. Аднак у тым, што такая падтрымка рэальная, дзяржаўная сацыялогія не сумняваецца. Яна, абапіраючыся на прынцыпова новую (для Беларусі) мадэль даследавання меркаванняў выбаршчыкаў на выхадзе з выбарчых участкаў (экзіт-полаў), зафіксавала 11 кастрычніка 2015 года вынікі, «якія практычна цалкам супалі з вынікамі, абвешчанымі Цэнтрвыбаркамам Рэспублікі Беларусь».

Крымінальны кодэкс як месца перасячэння дзвюх рэальнасцяў

Зразумела, галоўнае табу дзяржаўнай сацыялогіі — рэйтынг Лукашэнкі. Ці азначае гэта, што ён не вымяраецца ў ходзе рэгулярных маніторынгаў? Напэўна ж, вымяраецца, і вымяраецца прафесійна. Па гэтай прычыне і не публікуецца.

Каб растлумачыць такі парадокс, я звярнуся па дапамогу да расійскага сацыёлага Сымона Кардонскага, згодна з якім у аўтарытарных палітычных сістэмах — кшталту расійскай і беларускай — варта адрозніваць рэальнасць ад таго, што адбываецца на самай справе (Рэальнасць–1 ад Рэальнасці–2).

Рэальнасць–1 — гэта тое, што абмяркоўваецца ў медыйнай прасторы афіцыйнымі СМІ і апісваецца ўсёй сукупнасцю заканадаўчых актаў. У Рэальнасці–1, напрыклад, беларускі народ усведамляе сябе паўнапраўным суб’ектам сусветнай супольнасці, існуе парламент і выбары (бліжэйшыя, дарэчы, адбудуцца ў верасні). А ў Рэальнасці–2 існуе атамізаванае насельніцтва, канстытуцыйныя правы якога чыноўнікі ўзроўню навуковага сакратара бюджэтнай арганізацыі могуць спакойна ігнараваць. Што тычыцца парламента і выбараў, то тлумачыць іх сапраўдную ролю ў Рэальнасці–2, думаю, не мае асаблівага сэнсу.

Перакрыжаванне дзвюх рэальнасцяў калі і адбываецца, дык, як правіла, у крымінальным кодэксе. Таму інфармацыя, якая трапляе з Рэальнасці–2 у публічную прастору, г.зн. у Рэальнасць–1 (сапраўднае значэнне рэйтынгу Лукашэнкі, напрыклад) здольная апошнюю разбурыць.

Інстытут сацыялогіі — адна з нямногіх дзяржаўных структур, што спецыялізуюцца на вывучэнні Рэальнасці–2, і таму ён не можа публікаваць вынікі нацыянальных апытанняў на сацыяльна-палітычныя тэмы. Часам у сілу паслаблення самацэнзуры «няправільныя» вынікі прасочваюцца ў інфармацыйную прастору. Але гэта тэма для асобнай размовы.

Грамадзянская супольнасць індзейцаў

На працягу двух дзесяцігоддзяў абмеркаванне вынікаў НІСЭПД у публічнай прасторы нагадвала дзіцячую картачную гульню «верыш — не верыш». Пры гэтым нявер’е прыкметна пераважала над верай як сярод прадстаўнікоў улады, так і яе апанентаў.

Вядомае выслоўе Маркса кажа, што калі б геаметрычныя аксіёмы закраналі інтарэсы людзей, дык яны б былі аспрэчаныя. А вынікі НІСЭПД закраналі інтарэсы многіх, і ў першую чаргу людзей актыўных. Яны не пацвярджалі афіцыйнай пастаральнай карцінкі, з яе агульнанацыянальнай згуртаванасцю вакол фігуры адзінага палітыка і адначасова руйнавалі апазіцыйны міф пра масавае імкненне беларусаў да свабоды і дэмакратыі.

«Праблема, — і тут варта пагадзіцца з дырэктарам «Лявада-Цэнтра» Львом Гудковым, — не столькі ў супраціве дадзеных апытанняў або ў нежаданні чуць тое, што не падабаецца, колькі ў негатоўнасці нашай публікі аналізаваць тое, што адбываецца, разумець працяглыя працэсы. Агульны ўзровень разумення сацыяльных праблем нашага грамадства не проста нізкі, ён — убогі».

Сацыялагічныя веды прыйшлі да нас з іншага тыпу грамадства. Яны адлюстроўваюць іншыя, больш складаныя тыпы чалавечых сувязяў і адносін. Наша масавая і інтэлігенцкая свядомасць, сутыкнуўшыся з гэтай складанасцю, арганізавала кругавую абарону. Яе мэта — абарона ад непрыемных фактаў, якія падрываюць станоўчае меркаванне пра саміх сабе.

Для ілюстрацыі «нашага ўзроўню» разумення зноў адкрыю апошні нумар «сацыялагічнага альманаха», які распачынаецца артыкулам Ігара Катлярова (галоўны рэдактар) «Дзяржава vs грамадзянская супольнасць: традыцыя ці рэальнасць (сацыялагічны дыскурс)».

Абмяжуюся адной цытатай-перлам: «Найбольш яскравым прыкладам рэалізацыі мадэлі «дзяржава супраць грамадзянскай супольнасці» з’явілася вайна дзяржавы САСШ (Паўночна-Амерыканскія Злучаныя Штаты) супраць карэнных жыхароў Паўночнай Амерыкі — індзейцаў, іх плямёнаў, паселішчаў і нацыянальных структур — тыповых прадстаўнікоў асноў грамадзянскай супольнасці)».

Спецыяліст, які разгледзеў у амерыканскіх індзейцаў у першай палове XIX стагоддзя асновы грамадзянскай супольнасці, у сучаснай Беларусі змог выявіць гэты сацыяльны феномен ужо на вышэйшай стадыі яго развіцця! Так што пытанне пра еўрапейскі выбар для нас не актуальнае. На парадку дня стаіць пытанне пра беларускі выбар еўрапейцаў.