Пенсіянер па ўспамінах малюе акупаваны нацыстамі Брэст
Уладзіміру Мікалаевічу Губенка 86 гадоў. Да 1941 года ён жыў у Брэсце, але за два дні да пачатку Вялікай Айчыннай вайны з'ехаў на лета да бабулі. Яму было дзевяць гадоў. Пасля вайны Валодзя Губенка вярнуўся ў Брэст і слухаў апавяданні суседзяў і аднакласнікаў аб тым, як жыў горад у гады нацысцкай акупацыі.
Уладзімір Губенка ў сябе дома ў Брэсце
Праз шмат гадоў, калi выйшаў на пенсію, Уладзімір Мікалаевіч са школьным таварышам зноў абышоў увесь горад, аднаўляючы ў памяці падзеі вайны. Успаміны пенсіянер замалёўваў. На многіх малюнках — брэсцкае гета, у якім у першы год вайны знішчылі каля 20 тысяч яўрэяў.
Яўрэйская абшчына ў Брэсце вядомая яшчэ з XIV стагоддзя. У XV стагоддзі яўрэі Брэста ўсталявалі гандлёвыя сувязі з Венецыяй. У пачатку ХХ стагоддзя ў горадзе было дзве яўрэйскія гімназіі, чатыры сінагогі, каля 30 малітоўных дамоў, яўрэйскія прафсаюзы, жаночыя і моладзевыя арганізацыі.
28-29 чэрвеня 1941 года ў Брэсце расстралялі ад 4 да 5 тысяч яўрэяў, іх маёмасць разрабавалі, каштоўнасці канфіскавалі. 16 снежня ў горадзе з'явілася яўрэйскае гета: у ім былі закатаваныя і забітыя, па розных ацэнках, ад 17 да 20 тысяч яўрэяў.
Да вайны ў Брэсце жыло каля 25 тысяч яўрэяў — каля 40% насельніцтва. Пасля вызвалення горада 28 ліпеня 1944 года з усяго яўрэйскага насельніцтва ў жывых засталося 19 чалавек.
Арка дома па вуліцы Савецкай — вароты да расстрэльным ямаў. Яўрэяў вялі з вуліцы Астроўскага і збіралі ў доме, у якім пасля вайны размяшчалася аддзяленне міліцыі. Малюнак Уладзіміра Губенкі
Даваенны Брэст
Яўрэі ў даваенным Брэсце працавалі ў асноўным у сферы абслугоўвання, успамінае Уладзімір Мікалаевіч: «У нас было такое абслугоўванне, з якім я [нідзе больш] не сутыкаўся: з раніцы мог прыйсці разносчык мяса і
прынесці на выбар мяса, якое вы маглі ўзяць у крэдыт, як заўгодна, атрымаць заказ. Пасля гэтага прыходзіў шавец, збіраў абутак, калі ёсць і на папраўку. Кравец такі ж прыходзіў».
Мужчына ідзе з Вялікай сінагогі на вуліцы Савецкай, 1940 год. Малюнак Уладзіміра Губенкі
Амаль на кожным перакрыжаванні стаялі дыхтоўна скалочаныя будкі. У будцы сядзеў пажылы яўрэй і прадаваў канцылярскія прыналежнасці. «Я там купляў пісьмовыя прыналежнасці, пёры, пеналы — усё для школьнікаў. Сшыткі. Усё ў іх прадавалася».
Уладзімір Губенка да вайны пражыў у Брэсце усяго каля года: ён нарадзіўся ў Канатопе ў Сумскай вобласці ў 1932 годзе, а ў Брэст сям'я перабралася ў 1940-м. 19 чэрвеня 1941 года хлопчыка адправілі ў госці да бабулі, і ў горад, дзе жылі яго бацькі, ён вярнуўся толькі пасля вызвалення Брэста восенню 1944 года.
Вяртанне дахаты
«Я праехаў праз усю зруйнаваную краіну, па якой прайшла вайна. Вакол руіны-разваліны-разваліны. Яны суправаджалі мяне на ўсім шляху. Я бачыў Мінск пасляваенны ў тыя часы, калі з вакзала можна было ўбачыць наступны канец горада — адны руіны былі».
Самая папулярная забаўляльная ўстанова даваеннага Брэста — «Грамадзянскі клуб» з танцавальнай залай і рэстаранам. Знаходзіўся на рагу вуліц 3 траўня (цяпер Пушкінская) і Баторэго (цяпер Карбышава). Будынак не захаваўся. Малюнак Уладзіміра Губенкі
У Брэсце Уладзіміра Губенка, тады дванаццацігадовага, сустракалі разруха і запусценне, пустыя кварталы і спаленыя хаты. «Плюс да гэтага насельніцтва ж было вельмі мала. Пры вызваленні тут было насельніцтва каля 20 тысяч, таму што вайна разагнала ўсіх па розных мясцінах».
Світанак 22 чэрвеня 1941 года. Уцекачы з Брэста сыходзяць уздоўж чыгункі на Жабінку (горад у Брэсцкай вобласці), каб там двойчы трапіць пад жорсткую бамбёжку, якая здарыцца ў 10-11 раніцы. Малюнак Уладзіміра Губенкі
Найстарэйшая сінагога ў Брэсце, пабудаваная ў 1862 годзе. Страціла прыхаджан, але ацалела сярод руін. Так яна выглядала ў 1944-45 гадах. Малюнак Уладзіміра Губенкі
У дамах, з якіх ў 1942 годзе, пасля стварэння ў Брэсце гета, выгналі яўрэяў, ужо жылі іншыя людзі. У горадзе казалі аб расстрэлах, знішчэнні людзей — і нават пісалі ў газетах.
Лагер-назапашвальнік (Durchgangslager) ля Кобрынскага мосту, для ўладкавання якога выкарыстоўваліся дамы расстраляных яўрэяў. Сюды траплялі людзі, схопленыя на аблавах. Гэтыя дамы былі знесены ў 1960-х гадах. Малюнак Уладзіміра Губенкі
У школе Валодзя Губенка пазнаёміўся з Алексам Садоўскім і Мішам Карзом — і яны сталі яго сябрамі на доўгія гады.
Масквіч Алекс трапіў у Брэст у 1940 годзе: прыехаў у госці да бабулі. Тут і перажыў акупацыю. Алекс і Уладзімір жылі на адной вуліцы. Сябар распавядаў Губенка, што тут адбывалася падчас акупацыі.
«У адзін з першых нашых паходаў ён павёў мяне на вуліцу (цяперашняя вуліца Куйбышава) паказаць пахаванні расстраляных яўрэяў. Зараз на месцах гэтых магіл десяціпавярховікі стаяць. А тады гэта былі звычайныя, нічым не адрозныя аднапавярховыя домікі жыхароў Брэста. Але гэта была тэрыторыя гета: там прама перад вокнамі былі аселыя ямы — магілы расстраляных яўрэяў».
У студзені 2019 года на рагу вуліцы Куйбышава і праспекта Машэрава пры капанні катлавана выявілі фрагменты астанкаў больш за 600 чалавек.
Вуліца Куйбышава на скрыжаванні з Маскоўскай. Так восенню 1944 года выглядала пахаванне расстраляных вязняў гета. Пазней парэшткі перазахавалі на Трышынскіх могілках, на месцы магілы пабудавалі шматпавярховы дом. Малюнак Уладзіміра Губенкі
«Тады гэтых месцаў, сумна звязаных з яўрэйскім гета, было вельмі шмат. У бок бульвара Касманаўтаў гета, і туды далей да Махаўцоў — гэта таксама ўсё гета, пачынаючы ад Гогаля. Быў вельмі вялікі ўчастак цэнтра горада».
Вакзал станцыі «Брэст-Цэнтральны». Нямецкія адпускнікі накіроўваюцца ў санпропуск. Падлеткі з каляскамі, «трагашы» (у перакладзе з польскай — насільшчык), замянялі насільшчыкаў. Малюнак Уладзіміра Губенкі
«Другі мой таварыш Міша Карза, які жыў насупраць гета, распавядаў, як забівалі прама там, на вуліцах, выяўленых пасля вывазу яўрэяў на Бронную гару — тых, хто хаваўся і спрабаваў засцерагчыся ад расстрэлу. Іх вылоўлівалі і вялі на месца збору. А некаторых расстрэльвалі прама на месцы за парушэнне загаду з'явіцца на зборны пункт».
Восень 1941 года. Забітая немцамі яўрэйская дзяўчына на скрыжаванні вуліц Пушкінскай — Палявой (цяпер Сікорскага). Цела ляжала некалькі дзён, за гэты час марадзёры знялі боты, футра, хустку. Малюнак Уладзіміра Губенкі
«Прынцып у катаў быў адзін — каб гэта было эфектыўна, хутка і танна. Гэта галоўныя крытэрыі. Але калі трэба захаваць таямніцу, то дамагаліся, каб гэта было незаўважна. Самы галоўны момант: яны выконвалі правіла, каб да апошняй хвіліны асуджаныя не ведалі, што іх чакае. Толькі ў самы апошні момант, калі пачалі калі асуджаныя нічога не маглі зрабіць, яны паміралі».
«Што нам было дорага па памяці». Як з'явіліся малюнкі
Апавяданні сяброў і ўбачанае на вуліцах ўразіла Уладзіміра. Але малюнкі з'явіліся нашмат пазней.
«Мая прафесія ніяк не звязаная з гэтымі малюнкамі. Больш за 25 апошніх гадоў я працаваў на Брэсцкім электрамеханічным заводзе. Пайшоў на пенсію, як усе пенсіянеры, трэба было чымсьці займацца. Сустрэў маіх аднакласнікаў-пенсіянераў, якія вярнуліся ў горад. Успаміналі, як было да вайны, што было ў час вайны і што стала пасля. Так з'явіліся першыя малюнкі».
Станцыя "Брэст-Цэнтральны", Чэрвень 1941 года. Палонных байцоў і камандзіраў Чырвонай арміі, большасць з якіх былі абаронцамі Брэсцкай крэпасці, вывозяць у лагер у раёне Бялай Падляскі. Было адпраўлена некалькі эшалонаў. Малюнак Уладзіміра Губенкі
«
Яны былі выкананыя па-рознаму, я не ведаў, чым і як гэта ўсё маляваць. Але нам спадабалася, што нашы ўспаміны фіксаваліся ў гэтых малюнках. Наглядна давалі нам адлюстравання таго, пра што мы гаварылі, што мы ўспаміналі, што нам было дорага па памяці».
На кожную такую сустрэчу Уладзімір Мікалаевіч прыносіў малюнкі, якія нарадзіліся па ўспамінах папярэдняй сустрэчы. Сябры іх абмяркоўвалі, удакладнялі, нешта перамалёвалася. «Так паступова назапашваліся гэтыя малюнкі, зусім не прызначаныя ні для якой публікацыі, ні да чаго. Гэта былі ўспаміны двух старых, якія сядзелі, размаўлялі і потым гэта ўсё замалёўвалі».
22 чэрвеня 1941 года. Скрыжаванне вуліц Міцкевіча — Мянжынскага. Абвяшчэнне першых нямецкіх загадаў. Выяўленыя на малюнку дамы захаваліся. Малюнак Уладзіміра Губенкі
«Ёсць малюнкі — як рулон доўгі. Таму што ўвесь час працягваў, працягваў — падаўжаліся яны. Яны, вядома, вельмі нязручныя для дэманстравання, для публікацыі. Але астатняе ўсё на адным фармаце засяродзілася. Я стараўся паказаць і графічна зафіксаваць усё, пра што мы казалі. Вось і ўсё ».
23 чэрвеня 1941 года. Першыя арышты яўрэяў — моладзі 14-20 гадоў. Іх схапілі ў жылых дамах Граеўкі. Арышты суправаджаліся збіццём, людзей травілі сабакамі. Арыштаваных вывезлі на дзвюх машынах. Больш іх ніхто не бачыў. Малюнак Уладзіміра Губенкі
Алена Шалаева, Серж Харытонаў,